|
|
|
|
(delwedd B6996) (tudalen 100)
|
100 THE
SUBSTANTIVE VERB. [*153.
REMARKS ON bot.
Present
and Imperfect.
153. The precise syntactical functions of the various forms of these tenses still
require a detailed investigation, particularly their uses in early poetry.
From the material to hand the following points of prose usage may be noted,
(A) where the forms have the function of a substantive verb predicating
existence, (B) where the forms are merely copular.
154. A. Substantive verb.
(a) In the 3 sg. pres. he is, etc., is expressed by mae, pl. maent, unless
the verb is preceded by the negative or by other preverbal particles and
conjunctions which are not followed by the particle yd (*93 g sq.), e.g. yma
y mae brenhin Iwerdon here is the king of Ireland; o ellwng Riannon or poen y
mae yndaw from releasing Riannon from the punishment in which she is; nat gan
y vod y mae yn dyuot that it is not with his will that he is coming y mae y enw
yn barawt his name is ready; y maent yn symudaw enweu they are changing
names. Mae is also used in the sense of where are? e.g. mae Ynwl iarll . . .
ae wreic ae uerch. maent ( = y maent RB. 256) yn y loft racco where are Ynwl
and his wife and his daughter? They are in the chamber yonder WB. 400. In the
sense of there is, there are yssit, yssydynt are found, e.g. yssit nas
keffych there is something that you will not get RB. 121 sq.; chwedleu porth
y gennyt. ysydynt gennyf hast thou tidings of the gate? I have RB. 126. If
the verb is preceded by a negative, etc., then (a) if the subject is definite
yttiu, ydyw, pi. yttynt, ydynt are used, (b) if the subject is indefinite oes
is used, e.g. -
(a) nyt yttiu y clawr y lie kyntaf y kefeist the board is not where thou
didst get it first RB. 241; nat ydiw y uorwyn honno yn y byt that that maiden
is not in the world RB. 113; nyt yttynt namyn pedwar they are only four CM.
46; neut ydynt yn gynyon boneu vy esgyll the stumps of my wings are like
wedges RB. 130; a yttiw Kei yn llys Arthur, yttiw is Kei in Arthur's courtt
He is WB. 143-
|
|
|
|
|
(delwedd B6997) (tudalen 101)
|
I54-]
THE SUBSTANTIVE VERB. 101
(/3) nyt oes yndi neb nyth adnapo there is no one in it who will not
recognize thee RB. 3; a wCS borthawr. oes is there a porter! There is RB.
103. With o if, the definite form is ot ydiw, e.g. ot ydiw yg karchar if he
is in prison RB. 179, the indefinite ossit, e.g. wSit rann y mi oth uab di if
I have any part in thy son RB. 109; wSid ay hammehuo if there is any one who
doubts it BCh. 53. The relative form is yssyd, e.g. y gwr hir yssyd yno the
tall man who is there; pa ryw chwedleu yssyd gennyt. nyt oes namyn da what
kind of news hast thou? wnly good news.
NwTE 1. In poetry yssit is found also with a definite subject, e.g. yssit imi
teir kadeir / have three seats FB. 154; yssit ym argluyd / have a lord MA.
176 a . It seems to be a disappearing form, cf. y mae yni beth a wnelom we
have something to do Hg. 1. 10, y mae ym ..a wnelwyf 69. wssit also seems to
be a disappearing form; for ossit a uynho if mere is anyone who desires WB.
122, RB. 197 has: or byd neb kyenofnet.
(b) In the first and second persons the subject is always definite, and here
after negatives etc., yttwyf, ydwyf are usual both in the present and in the
imperfect, e.g. nyt yttwyf ( = nyt ydwyf i WB. 437) yn ansawd / am not in a
condition WB. p. 219; nyt yttoedwn i yn holi dim ytti / was not claiming
anything from thee RB. 5. In the third persons of the imperfect there is in
the Mabinogion a very general distinction after negatives etc., between (a)
yttoed, ydoed when the subject is definite, (b) oed when the subject is
indefinite, e.g. (a) ydrych yn y chylch a oruc a yttoed ef yn deffroi she
looked about her to see if he was stirring WB. 424; pann yttoed ( = pan ydoed
WB. 99) y dyd yn dyuot when the day was coming RB. 72; tra yttoed ef yn hynny
while he was in that RB. 133; yny yttoyd y chwys ar gwaet yn dwyn lleuuer y
llygeit udunt until the sweat and the blood were taking the light of their
eyes from them WB. 398; (b) nyt oed dim yno there was nothing there RB.;
Gereint a ofynnnawd y wr y ty a oed getymdeithon idaw . . . oes, heb ynteu
Gereint asked the master of the house if he had friends. " / have"
said he.
NwTE 2. But there are a good many instances of (b for (a): nat oes ( = nat
ydiw RB. 113) hi yn y byt that she is not in the world WB. 470; kwt ynt plant
y gwr where are the children of the man? WB. 453; pan oed y dyd yn goleuhau
when the day ^vas becoming light RB. 72; yny oed yn y eidaw ef Ardudwy till
Ardudwy ivas in his possession RB. 77; yny oed y
|
|
|
|
|
(delwedd B6998) (tudalen 102)
|
102
THE SUBSTANTIVE VERB. [ 154.
gwaet yn lliwaw y llenn till the blood was colouring the mantle WB. 391 = KB.
249; yny oed ( = hyny yttoed WB. p. 218) eu llygeit yn colli eu lleuuer till
their eyes were losing their light WB. 435 = RB. 283.
NwTE 3. In a number of cases the ytt-, yd- forms are found not preceded by a
negative, etc.: berth yd ytwyt (=ydwytRB. 115) finely thou art WB. 473; yth
ewyllys yd ydym we are at thy will RB. 66; hyt yd ydiw dayar as long as the
earth is WB. 459 = RB. 105; ar hynny yd yttoed yn deffroi thereupon he was
stirring WB. p. 212; yma yd yttoedwn ( = yd oedwn WB. 441, RB. 287) yn kerdet
there I was journeying WB. p. 221; ual yd yttoed yn kerdet WB. 170 = RB. 23H;
ymlodeu dy dewred yd ytiwyt (=yt vyt WB. 413 = yd wyt RB. 266) thou art in
the flower of thy might WB. p. 207; for: o hynny yd yttoed RB. 218, WB. 149
has ac hyny yttoed, and for ae yd yttoed yn troi RB. 215 WB. 145 has y doeth
yd ydoed yn troi. So in the present impersonal forms occur: vyg karcharu yd
ydys (yd ydys om. WB. 235) / am imprisoned RB. 187; yn y gyveistydyaw yd ydys
( = yd yttys WB. 167) it is being besieged RB. 233, by yd ys yn kadw or enw
hwnnw that name is preserved RB. 60; yd ys yn lluydaw yn an hoi there is a
hosting after us RB. 63, 1.
NwTE 4. In Hg. I. yttiw, etc., are not unfrequently copula forms, e.g. gwell
yttiw vy marw -it is better that I should die 145, pa un ytwyt who art thou
95; cf. hyny yttoedynt ( = yny oedynt WB. 446, RB. 291) kystal ac y buont
oreu eiroet till they were as good as they had ever been WB. p. 223.
155. B. Copula.
(a) In the third person of the present there is a variety of forms:
() ys, used (like Ir. is) at the beginning of a clause before its predicate,
e.g. is gwell it is better: is gohelyon hwnn he is a remnant; ys mi ae heirch
it is I who ask her. It is often preceded by the conjunction can, e.g. kanys
gwell yw genyt ti since thou preferrest \ kanys arnam ni y berneist since it
is on us that thou hast passed judgment.
NwTE 1. In poetry ys is used with an infixed personal pronoun, e.g. yssim
ediuar / repent BB. 51 a , cf. w.Ir. issum ecen it is necessary for me.
(/?) yw, used when the predicate precedes, e.g. negessawl yw wrthyt he has
business with thee; pwy yw hi who is she? miui yw Llwyt / am Llwyd; y deu
lygat yw y dwy lynn the two lakes are his two eyes; nyt gwr yw hwnnw that is
not a man; kanys mawr yw since it is great. It is also used after the conjunction
pan, e.g. y dyuedassant wynteu pan yw merchet ieirll oedynt they said that
they were daughters of earls (cf. 226, 5).
(y) ynt is the plural form, e.g. bychein ynt wynteu they are small; nyt ynt
iach they are not whole.
|
|
|
|
|
(delwedd B6999) (tudalen 103)
|
156.]
THE CwPULA. 103
(8) nyt is a negative form, e.g. nyt oet ymi gwreicka if is not time for me
to wed; nyt egylyon y rei racko those yonder are not angels; nyt wyntwy bioed
yr antur it is not to them that the adventure belonged.
(e) nat is the dependent negative, e.g. menegwch . . . nat hawd gennyf ynheu
nae lad ef nae diuetha declare that it is not easy for me to slay him or to
destroy him.
() wS is the form with o if) e.g. wS da gennyt ti if it seems good to thee;
wS wynteu ae med hi if it is they that have it in their power.
(f\) ae is the interrogative = is it? e.g. ae gwell is it better? ae kyscu yd
wyt ti art thou asleep?
(&} ponyt is the interrogative = is it not? e.g. ponyt dros y neb yssyd
yna is it not for one who is there?
(i) neut is the copula form with the particle neu ( 220), e.g. neut araf he
is gentle.
(AC) The relative form is positively yssyd, negatively nyt, e.g. kanys mi
yssyd athro itt for it is I who am thy teacher; gwaew nyt gwaeth a spear that
is not worse.
(A) mae seems to be used where according to 159 the predicate follows, e.g.
am hynny y may reit y titheu uot therefore it is necessary for thee to be WB.
396, o achaws hynny y mae dygassawc yr adar yr tylluan because of that the
birds are enemies to the owl RB. 80; yn y mae goretl y gwyr where the men are
best WB. 119. Mae is used also in indirect speech, e.g. menegi y Arthur mae
mi ath vyryawd to declare to Arthur that it is I who have thrown thee WB.;
ereyll a deueyt e may hyn eu y naud others say that this is his protection
BCh. 9.
(/A) wtherwise the forms wyf, etc., are used for the copula, e.g. pwy wyt who
art thou, yd ym drist ni we are sad, nyt oed ef nes idi he was no nearer to
her.
bydaf and bydwn. 156. bydaf is used:
(a) As an iterative or consuetudinal present, e.g. mi a uydaf borthawr y
Arthur bop duw kalan lonawr I am Arthur's gate-
|
|
|
|
|
(delwedd B7000) (tudalen 104)
|
104
THE CwPULA. [ 156.
keeper every New Year's Day RB. 103, 7; lie ny bo dysc ny byd dawn where
there is no learning there is no gift FB. 244.
(b) As an historical present, e.g. ual y bydant yn eisted wynt a welynt
gwreic as they were sitting they saw a woman RB. 8; a chyuaros Gereint a oruc
yny uyd yn agos idi and she waited for Gereint till he was near her RB. 271,
i.
(c) As a future, the most common use, e.g. y gyt a mi y bydy yn dyscu
marchogaeth thou shalt be with me learning horsemanship; mi a vydaf athro it
/ shall be thy teacher.
157. bydwn is used:
(a) As an iterative or consuetudinal past, e.g. a phei vwyhaf uei y vrys ef
pellaf vydei hitheu y wrthaw ef the greater his haste the
further she was from him RB. 9, 5.
(b) Describing a single action in past tense: ual y bydynt yn eisted wynt a
welynt y wreic as they were sitting they saw the woman RB. 9, 29.
(c) As a secondary future or conditional, e.g. wynt a welsant or kaffei vedic
da y bydei vyw they saw that if he got a good leech he would live 'K&.
212 12.
Past Subjunctive.
158. The following forms are to be noted: pei yt uewn i ( = bei etuwni WB.
71) yn dechreu vy ieuenctit if I had been in the beginning of my youth RB.
51, 24; beyt uei ar y ffuryf iawn if she had been in her proper form^R. 175,
18; ar mul aekanlynawd megys pei at uei milgi and the mule followed him as if
it had been a hound Hg. L, 33 6; m a vynnei pet vei hi a Lawnslot yn y
fforest she would that she and Launcelot were in the forest Hg. L, 368; a
phettut un wreic di or byt, ny mynnwn i ddim ohonat ti and if thou wert the
only woman in the world, I would desire nothing of thee Hg. II., 315. Like
the modern pettwn these forms seem to express unreality.
|
|
|
|
|
(delwedd B7001) (tudalen 105)
|
I59-]
THE CwPULA. 105
PwSITIwN OF THE CwPULA.
159. In Middle Welsh prose in positive affirmative sentences (with the
exception of ys which always precedes the predicate) the normal position of
the predicate is before the copula, e.g. Lunet wyf i / am Lunet, cennadeu ym
ni we are messengers, llawen vu he was glad, reit vyd it will be necessary,
trwy gynghor Branwen UU hynny oil all that was through the advice of Branwen.
But the predicate follows the copula in the imperative, in negative and
interrogative sentences, in subordinate clauses, and very generally when an
adverb or an adverbial phrase precedes, e.g. a Vw penn bit bont let him who
is head be bridge, nyt da dy gyghor thy advice is not good, a wyt Uwrwyn art
thou a maiden? w byd reit if it is necessary, tra VU da as long as it was
good, ual y bydynt gadarnach so that they would be stronger, paham ydwyf
trist i why am I sad? yna y bu marw there he died, undyd ym penn y vlwydyn y
bu barawt on the same day at the end of the year it was ready. But after
adverbs and adverbial phrases there are instances where the predicate
precedes, e .g. yna ryued UU gan Arthur hynny then Arthur wondered at that
Hg. I., 339; am hynny reit vyd therefore it will be necessary Hg. I., 311 (by
am hynny y byd reit 307); ar eil vlwydyn mab mawr oed and the second year he
was a big boy RB. 69. 4.
NwTE 1. This order seems to have developed from sentences in which a copula
form ys, etc., preceded, such as, e.g. canys gwr uuassei lit. since it is a
man that he had been, os byw vyd lit. if it is alive that he shall be. Thus
the development would be parallel to that of sentences like Peredur a oruc
Peredur did (85).
NwTE 2. In the early poetry the copula freely precedes the predicate, as in
Irish. And in the more archaic prose there are instances of the same order,
e.g. oed dyhed (=ys oed gryssyn RB. 116) kelu y ryw was hwnn it ivere a
grievous thing to hide such a lad as that WB. 475; oed melynach,
176. As to as oed, ys oed the as, ys is in origin the infixing particle a (
94) with an infixed pronoun which has become meaningless, cf. as bwyf may I
be! MA. 142 b; this usage has developed from cases like ys caffo drugared may
he find 'mercy! MA. 224 b , where formally s may be an anticipation of the
object.
|
|
|
|
|
(delwedd B7002) (tudalen 106)
|
106
CwMPwUNDS OF EwT. [ 160.
CwMPwUNDS OF hot.
160. ar-gan-vot perceive, can-vot perceive, cyv-ar-vot encounter, dar-vot to
be ended, gor-vot overcome, han-vot to be sprung.
INDICATIVE.
PRESENT. sing. plur.
1. canhwyf; handwyf, handym, hanym, henym
hanwyf, henwyf
2. handwyt, hanwyt,
henwyt
3. cenyw; der3rw, derw; derynt; henynt
henyw
NwTE 1. sg. 3 bandit RB. 71, 178, and frequently in poetry; cf. Cymmrod. IX.
116, CZ. III. 389. hanvit Hg. I. 200.
IMPERFECT. sing. plur.
2. handoedut
3. canoed; daroed; hannoedynt
handoed, hanoed
FUTURE.
1. gorvydaf gorvydwn
2. gorvydy;henbydy cyvarvydwch
3. cyvervyd; dervyd;
hanbyd, henbyd pass, gorvydit
ITERATIVE IMPERFECT AND CwNDITIwNAL. 3. cyvarvydei; gorvydei; gorvydynt
hanbydei pass, gorvydit
NwTE 2. sg. 3 handei RB. 85.
|
|
|
|
|
(delwedd B7003) (tudalen 107)
|
161.]
CwMPwUNDS OF EwT. 107
PRETERITE AND PERFECT.
1. arganvum; cyvarvum; darvuam; gorvuam
gorvum
2. cyvarvuost; gorvuost gorvuawch, gorvuoch
3. arganvu; darvu; gorvu, arganvuant; gorvuant pass, arganvuwyt; cyvarvu-
wyt; gorvuwyt
PLUPERFECT. 3. cyvarvuassei; darvuassei;
gorvuassei pass, gorvuessyt
IMPERATIVE. 3. hanvit
NwTE 3. sg. 3 derffit RB. 155.
SUBJUNCTIVE. PRESENT.
1 . cyvarffom; gorffom
2. henpych
3. arganffo; cyvarffo; cyvarvoent
darffo; gorpo, gorffo; hanffo pass, gorffer
PAST.
3. cyvarffei; darffei; cyverffynt
hanffei
Pieu.
l6l. The primary use of pieu is in interrogation, direct or indirect, in the
sense of whose is? e.g. pieu y gaer, heb wynt. nyt oes yn y byt ny wypo pieu
y gaer honn "whose is the city?" said they. " There is no one
in the world who does not know to whom this city belongs" RB. 126;
Peredur a ovynnawd pioedynt gwyr wy Peredur asked whose men they ivere Hg. I.
314. But it is
|
|
|
|
|
(delwedd B7004) (tudalen 108)
|
io8
CwMPwUNDS OF EwT. [ 161.
frequently used with lenation bieu, etc., but not preceded by relative a, in a
non-interrogative sense to whom belongs, e.g. Effrawc iarll bioed iarllaeth y
gogled to Effrawc the earl belonged the earldom of the north RB. 193, i; Duw
bioedynt they belonged to God Hg I. 426. The inflexion follows that of bot,
e.g.
INDICATIVE.
Pres.: Sg. 2. piwyt; 3. pieu; pi. 3. piewynt. Imperf.: Sg. 3. pieuoed, pioed,
piewed, pieuat; pi 3. pioedynt.
Put: Sg. 3. pieivyd: pi. i. pieivydwn. Condit.: Sg. 3. pieivydei. Pret.: Sg.
3. pieivu, pieuu.
SUBJUNCTIVE. Pres.: Sg. 3. pieuvo. Past: Sg. 3. pieiffei, pieuvei.
NwTE. cf. Bezz Beitr. XVII. 292 sq. In:niae pieifydwn we shall possess them
CM. pieu has developed into a transitive verb to possess, as it did in
Cornish, cf. Cymmrod. IX. 100.
THE PREPwSITIwN.
162. ac, a with; with the article ar; with possessive pronouns am, ath, ae
etc., e.g. minneu a chwaryaf a thitheu / shall play with thee; wrth ryuelu a
Gwrtheyrn to fight with Vortigern; yny oedynt gynefin ac ef till they were
familiar with him; taraw a oruc wwein a chledyf he struck wwein with a sword}
llanw crochan a dwfyr to fill a vessel with water\ taw ath ucheneidaw have
done with thy sighing; peidaw a bwyta a oruc he stopped eating; in amvin ev
terwin a guir Dulin defending their land from the men of Dublin. It is often
used after verbs compounded with ym, e.g. ymadaw a oruc Arthur ar llyn Arthur
left the lake; ymgolli ae gedymdeithon to lose his comrades; a doy y ymwelet
ac Arthur wilt thou come to see Arthur?
163. ach. In the phrase ach y law beside him.
|
|
|
|
|
(delwedd B7005) (tudalen 109)
|
165.]
THE PREPwSITIwN. 109
164. am (Ir. imm) about, on account of , e.g. corn canu am y vynwgl a horn
about his neck; gwisc ymdanat dress thyself; am y uagwyr ar karcharawr on the
other side of the wall from the prisoner; iawn y medreis i am benn y carw
rightly did I determine about the head of the stag] hyt na dywedit am vn
vorwyn vwy noc amdanei so that there was not more talk about any maiden than
about her; am hanner bwytta amofyn a oruc y gwr about the middle of the meal
the man asked; haelaf oed am rodyon he was most liberal with respect to
gifts; y oual am y wreic his anxiety about his wife; or sarhaet a wnathoed am
adaw y llys for the outrage which he had committed in leaving the court;
dothyw am wweyn wwein has perished 'MA. 252*; a deryv am Keduyv has K.
perished 1 } BB. i a; trist oed am angeu y uab he was grieved because of the
death of his son. In the phrase am benn, e.g. yn y del y iarll . . . am penn
y lie hwnn until the earl comes to attack this place; pan yttoedynt pawb yn
mynu mynet am penn y Saeson when they were all eager to attack the Saxons.
ymdan, e.g. ymdan y varch about his horse.
y am (w. W. diam)from off, e.g. y dynnu y wise hela y amdanaw to pull off his
hunting dress; dogyn o arueu y am hynny plenty of arms besides WB. p. 225; o
hi uii nyn e am e mam ay tat ae y brodir a chuarit by the oath of seven
people including her mother and her father and her brothers and her sisters BCh.
36.
165. ar on, etc., ar uarch on a horse; Lawnslot a eistedawd y vwyta ar y bwrd
Launcelot sat down at the table to eat; edrych a wnaeth Manawydan ar y dref
Manawyddan looked upon his town; y dodet ar yr avon Hafren the river was
called the Severn; ae geuyn ar yr heul and his back towards the sun; cymryt
cleuyt arnaw a oruc he pretended to be ill; rac meint karyat y brenhin arnei
because of the greatness of the king's love for her; rac caffael y gaer arnaw
lest the city should be taken on him; y wassanaethu arnaw to wait upon him;
taerwn arnei ehun diuetha y mab let us insist that she herself killed her
son; ny t gwerth arnaw ef dim it is not worth anything; hitheu ... a
gytsynnywys ar anvon y mab y Pwyll she agreed to send the boy to Pwyll; dyuot
a oruc ef ar
|
|
|
|
|
(delwedd B7006) (tudalen 110)
|
i
io THE PREPwSITIwN. [165.
( = att RB. 287) Enyd he came to Enid WB. p. 221; a rod y uanec ar ( = att
RB. 1 1 6) y kymhar and he gave the glove to his wife WB. 473.
In phrases, e,g. ar y drydyd with two others; ar y ganuet with a hundred men;
sef y key yn nef ar y gantlet thou shalt receive in heaven a hundredfold; ar
vrys in haste; am eii carcharu ar gam because they were wrongfully imprisoned;
ar gel secretly; ar gyhoed publicly; y marchawc y gwnaethpwyt ar y odeu the
knight for whom it has been made; y marchogyon goreu a oed ar y helw the best
horsemen that were in his possession; ar hynny after that; ar hyt y glynn
along the valley; ar hyt y dyd throughout the day; ar eu hol after them; ar
uedwl mynet with the intention of going; ar UCSSUr Had y benn with the
purpose of cutting off his head; ar tal y pebyll before the tent; ar tal y
lin on his knee; ar draws yr avon across the river; y tharaw ar draws y
hwyneb he struck her across her face.
NwTE 1. For the phrase ar y ganvet see Rev. Celt. 28, p. 206.
y ar (w.W. diar), odyar from, e.g. y dygwydawd yn varw y ar y uarch he fell
dead from his horse; byrywch awch blinder y arnawch cast your weariness from
you.
NwTE 2. But y ar is used also in the sense of on, e.g. y gwelynt wreic y ar
uarch they saw a woman on a horse RB. 248.
NwTE 3. In w.W. guar ( = Ir. for), e.g. gnar ir dreb gl. edito, guar ir henn
tit above the old ford Lib. Land. 73. In Lib. Land, is also found ar, cf. Ir.
ar. In Mid. W. the two prepositions are confused.
1 66. att to, e.g. dyuot a oruc att y uorwyn he came to the maiden; y chwedyl
a doeth att Uatholwch the tidings came to Matholwch; dyret y gyt a mi hyt att
Arthur come with me to Arthur.
167. can, gan (corresponding in sense to Ir. la) with, by, e.g. mynet a oruc
Mabon ganthaw Mabon went with him; ef a edewis genthi dwy iarllaeth he left
with her two earldoms; a chan gennyat y ewythyr cychwyn ymeith and with his
uncle's leave he set out; nawd a geffy . . gan uynet dracheuyn y fford y
deuthost thou shalt have mercy on condition that thou returnest by the way by
|
|
|
|
|
(delwedd B7007) (tudalen 111)
|
172.]
THE PREPwSITIwN. in
which thou hast come; hyny yttoed eu llygeit yn colli eii lleuuer gan y chwys
ar gwaet till their eyes were losing their light with the sweat and the
blood; atteb nys kauas ef genthi hi he got no answer from her; ny phrynit dim
ganthunt nothing was bought from them; ny chollet oen eiryoet ganthaw not a
lamb had ever been lost by him; gan Ian y weilgi by the shore of the sea; os
da gan y uorwyn da yw gennyf ynneu if it pleases the maiden, it pleases me;
drwc vyd gantunt it will be displeasing to them,
y gan from, e.g. cymer gedernit y ganthaw take security from him; annerch y
genhyf i ef greet him from me.
168. cer, ger near by, e.g. ker tir Tyssilyaw by the land of Tyssilyaw MA.
237 b; ger glan yr avon by the bank of the river; ae kymerth ger y avwyneu he
took him by his reins CM. 56; yn ymauael ar ebawl geir y vwng seizing the
foal by its mane. In some phrases: ger bronn, e.g. ae vwrw ger bronn wwein
and threw it before wwein; ar abat ... a doeth ac ef hyt geyr bronn yr allawr
and the abbot took him before the altar; ger Haw, e.g. ae dodi ger Haw y
gerwyn and placed it beside the cauldron,
169. cyvrwng betiveen, e.g. kyfrwg deu yskyuarn Twrch Trwyth between the ears
of Twrch Jrwyth; cyfrwng mor a glan between sea and shore,
170. cyn before, e.g. kynn y nos before night; cyn myned mab Cynan y dan
dywawd before Cynaris son went under the sod MA. i 4 o a .
171. cyt union serves as a preposition in the phrases cyt ac, y gyt ac
together with, e.g. mynet a orugant gyt ar mackwy they went along with the
youth; yn gorymdeith y gyt Sir amherawdyr walking together with the Emperor.
172. eithyr ( = Ir. echtar) outside of, except, beyond, e.g. neb ryw dim ny
welynt eithyr guydlwdyn they saw nothing except wild beasts; a phan welas
Chyarlys hynny ryuedu a oruc eithyr mod and when Charlemagne saw that he was
astonished beyond measure.
dieithyr, e.g. ef a edewis y holl longeu . . . dyeithyr un Hong he left all
his ships except one ship.
wdieithyr, e.g. gwede mynet Arthur odieithyr y llys after Arthur
|
|
|
|
|
(delwedd B7008) (tudalen 112)
|
ii2
THE PREPwSITIwN. [172.
went out of the palace; ef . . . ae cassaawd odieithyr messur he hated him
beyond measure.
173. erbyn (prep, er 4-dat. of penn head = IT. ar chiunn cf. 25) against,
before, by, e.g. mi ae paraf . . . yn gyniachet erbyn penn y mis ac y gallo
marchogaeth / will make him so well by the end of the month that he will be
able to ride; ar abat yna erbyn y law ae kymmerth and the abbot then took him
by his hand.
174. gwedy, wedy (w.W. guetig) after, e.g. gwedy y gawat
goleuhau a oruc yr awyr after the shower the sky cleared; uot y crydyon wedy
duunaw ar y lad that the cobblers had conspired to slay him hyd guedy gosper
till after evening.
175. heb ( = Ir. sech) past, without, besides, e.g. nyt kynt yd yskynn ef ar
y uarch noc yd a hitheu hebdaw ef no sooner did he mount his horse than she
passed him; heb dant yn y phenn without a tooth in her head; abreid vu eii
hattal heb torri eu hamot they could hardly be kept from breaking their
covenant; y kahat o ynys Prydein ehun trugein mil o varchogyon aruawc heb deg
mil a adawssei urenhin Llydaw there was got from the island of Britain itself
sixty thousand armed horsemen besides ten thousand that the King of Brittany
had promised. In the phrase heb law, e.g. pan yttoed honno yn kerdet heb law
Breint when she was going past Breint RB. II., 246.
176. herwyd according to, by, e.g. herwyd anyan according to nature; herwyd
vyg gallu i according to my power; a chymryt y mab herwyd y draet and he
seized the boy by his feet.
177- hyt (a prepositional use of hyt length] as far as, up to, e.g. o vor Ut
hyd vor Iwerton from the English Channel to the Irish Sea MA. 202*; hyt dyd
brawt until Doomsday; educher ( = hyt UCher) until evening.
NwTE. In w.W. there are also prepositional phrases behet, e.g. behet hirmain
as far as the lonq stone Lib. Land., bet rit ir main as far as the ford of
the stone ib., and cihit, e.g. cihit i nant to the valley, cihitan, e.g.
cihitan clouuric Lib. Land., and cihitun, e.g. cihitunceng- ir esceir wx. gl.
178. is ( = Ir. Is) below, e.g. is nef below heaven. In the phrase islaw
below, e.g. kawc a oed islaw y drws a bowl that was below
|
|
|
|
|
(delwedd B7009) (tudalen 113)
|
183.]
THE PREPwSITIwN. 113
the door; y dodit islaw y teulu he was placed beneath the household; odis,
e.g. neur disgynnassei Arthur . . . odis Kaer Vadon Arthur had descended beneath
Caer Vaddon RB. 151, 22; adhis Guaissav Lib. Land. 241.
179. ithr (only w.W. = Ir. etir) between, e.g. ithr ir dwy ail between the
two eyelashes Mart. Cap.
180. mynn (a nominal preposition = Ir. mind a holy relic, an oath) by (in
oaths), e.g. myn dy law di . . . mi a af y gyt a thi by thy hand I will go
with thee myn vyg" cret nyth gredaf by my faith I do not believe thee.
181. mywn (nominal preposition) in, e.g. wynteu a dywedassant hot adanc mywn
gwgof they said that there was a monster in a cave; ryuedu ... a orugant bot
mywn un dyn . . . hanner hynny o nerth they marvelled that half as much
strength should be in one man; neuad a welsant y mywn ( = w vewn WB. p. Q3a)
y gaer they saw a palace within the city RB. 87, 17.
182. nes (cf. nes nearer} until, unless, e.g. ny cheffir Mabon vyth . . . nes
caffel Eidoel Mabon will never be got till Eidoel is got; nes dyuot Guilenhin
urenhin Ffreinc ny helir Twrch Trwy th vyth hebdaw unless Gwilenhin King of
France comes, Twrch Trwyth will never be hunted without him RB. 124, 28.
183. w, a of, from, by; with the article or; with possessive pronouns om,
wth, oe etc.; before pronouns beginning with a vowel there is also a form wC:
wC awch of your, wC eu of their, wC a of what, e.g., mil o bunneu aryant a
thousand pounds of silver \ y rann vwyhaf or vlwydyn the greatest part of the
year; mawr a beth yw gwelet dwyawl dial ar y bobyl a great thing it is to see
divine vengeance on the people; pebyll o ball a tent of satin; yn llawn or
dwfyr full of the water; kany cheffynt o ennyt wiskaw eu haxueufor they got
no time to put on their arms; pei karei Duw wynt o dim if God loved them at
all; aduet o oet ripe in years wytt ditawl o bob chwant thou art free from
every desire; o mynwn nineu arueru w rydit if we wish to enjoy freedom; na
naccaa ui ohonunt do not refuse them to me; ef a gychynnwys o Arberth he set
forth from Arberth yn dyuot or CwCt allan
|
|
|
|
|
(delwedd B7010) (tudalen 114)
|
ii
4 THE PREPwSITIwN. [183.
coming out of the wood; am lad ohonat titheu y gwr priawt because her husband
has been slain by thee; na ellir kynnal dy gyuoeth di namyn o vilwryaeth ac
anieil that thy dominion can be maintained only by valour and arms. In phrases,
e.g. o achaws because of; oe vod with his will; oe hanvod against his will;
or diwed at last; o hynny allan/ww that time forth; o barth y vam on his
mother's side; wC eu plith/nwz among them.
184. parth part, in parth ac, parth ac att towards, e.g. bryssyaw a orugant
parth ar mwc they hastened towards the smoke, yn dyuot ar hyt y dyffryn parth
ac attaf coming along the valley towards me.
185. py ( = Ir. co) to; with possessive pronoun pwy, py, e.g. or mor pwy
gilyd from one sea to the other; ar ffo o le py gilyd in flight from place to
place; ac yna y kymerth Seint Alban Amphibalus yd oedit awr py awr yn y dwyn
oe verthyru ac y kudywys yn y dy ehun = quorum Albanus confessorem suum
Amphi- balum a persecutoribus insectatum et iam iamque comprehendendum primum
in domo sua occuluit RB. II. 107.
186. rac before, against, on account of, e.g. mal heu rac moch meryerid like
scattering pearls before swine; kymer di y pedwar meirch a gyrr rac dy vronn
take the four horses and drive them before thee; kerdet a orugant racdunt hyt
att vwyalch Gilgwri they went on till they came to the blackbird of Kilgwri;
am notwy rac auar may he protect me against grief; nys kelaf ragot / will not
hide it from thee; ffo ditheu ymeith rac dyuot ohonaw flee forth lest he
should come; yn keissaw diffryt y deu wr rac eu bodi in seeking to save the
hvo men from drowning; llidiaw a oruc Arthur rac hwyret y gwelei y
vudugolyaeth yn dyuot idaw Arthur was angry because he saw the victory coming
to him so slowly; y kenir efferenneu rac y eneit masses are sung for his
soul; yn aballu rac newyn dying of hunger.
y rac from, e.g. ninheu a dygwn y racdunt yr eidunt we will take their
property from them RB. II. 207.
187. rwng, y rwng between, e.g. rwg nef a dayar between heaven and earth; y
rwng deuglust Twrch Trwyth between the
|
|
|
|
|
(delwedd B7011) (tudalen 115)
|
i
9 o.] THE PREPwSITIwN. 115
ears of Twrch Trwyth; pany bei ammot yrof am gwlat amdanunt if there were,
not a covenant between me and my land about them; rwng dieter a Hit taraw ym
plith y llygot a wnaeth between rage and anger he struck among the mice
dywedut y ryngthunt ehunein y maent they are saying among themselves-, rwg
deu onadunt between two of them RB. II. 141; y kerdwys y ryngtaw a Ruuein he
set out to Rome RB. 85, cf. ib. 12, 24.
odyrwng from between, e.g. a ducpwyt yn teirnossic odyrwng y vam ar paret who
when three nights old was taken from between his mother and the wall RB. 129,
10.
188. tan, dan, ydan, adan (cf. w.W. guotan) under, e.g. ffynnawn a welwn dan
y prenn / saw a fountain under the tree; y clywei dygyuor . . . y dan( = dan
WB. 92 = adan RB. 66) baret yr ystauell he heard a commotion under a wall of
the chamber RB. 67, 15; gobennyd dan penn y elin a cushion under his elbow;
dan wynt a glaw under wind and rain; y ellwng y gwn dan y Cwet to let loose
his dogs in the wood RB. i, 10; awn adanunt ( = ydanunt RB. 48) a lladwn let
us attack and slay them WB. 67; yny uyd y llygot yn gwan adan y groft until
the mice were
falling upon the field RB. 53, 27, cf. RB. 28, 29; dyuot a wnaeth Corineus at
Locrinus dan dreiglaw bwyell Gorineus came to Locrinus brandishing an axe.
189. trag, tra beyond, across, e.g. ton tra thon toid tu tir wave beyond wave
covers the side of the land BB. 45*; ac eigyl racdaw draw dra thonneu and
angels before him yonder across the waves MA. i96 a; maith dy dreisiau drag
Ellas great are thy deeds oj violence across Evas MA. 145*"; oes trag
w6S age beyond age FB. 230; tra messur beyond measure FB. 155; rybud drae gilyd
= quotidianos rumores RB. II. 131.
NwTE. wften in the phrase drachefyn back, by which there are also forms with
possessive adjectives, e.g. tra-m-kefyn WB. 232 = drachefen RB. 169, 16,
tra-th-gefyn WB. 124 = drachefyn RB. 198, 25, dra-e-gefyn CM. 73,
dra-e-chefyn RB. 177, 12, dra-e-kefyn CM. 45, also forms like drach eu kevyn
Hg. I. 301.
190. trus, tros, dros across, e.g. trus ir minid across the
|
|
|
|
|
(delwedd B7012) (tudalen 116)
|
ii6 THE PREPwSITIwN. [190.
mountain Lib. Land; ual yd oed . . . yn kerdet dros vynyd as he was
journeying across a mountain; yny ehedawd y glot dros wyneb y deyrnas until
his fame flew over his dominion; y ymlad dros y wlat to fight for his
country; y rodes Hengyst atteb idaw dros y gedymdeithyon Hengist answered him
on behalf of his companions; pan allassant wy gyntaf talu drwc dros da as
soon as they were able to return evil for good.
191. trwy, drwy (Ir. tre) through, e.g. trwy y koet through the wood; trwy
gynghor Branwen through the advice of Branwen; ar tes oed vawr, ar arueu trwy
y chwys ar gwaet yn glynu wrth y gnawt and the heat was great, and the armour
by reason of the sweat and blood was sticking to his flesh; ar dyd hwnnw ar
nos honno a treulassant trwy gerdeu a didanwch and that day and that night
they spent in songs and entertainment WB. p. 204; Arthur drwy amlaf rodyon ae
henrydedei Arthur honoured him with many gifts.
192. tu side in tu ac, tu ac att towards, e.g. pan daw tu ar drws when he
goes towards the door; yn dyuot . . . til ac attat
coming towards thee.
193. uch (Ir. uas) above, e.g. uch nef above heaven; yn eisted uch penn y
weilgi sitting above the sea; uch law y bont . . . y gwelynt kastelltref
above the bridge they saw a fortified town.
diuch: diuch i Ian Lib. Land. 73.
oduch, e.g. oduch y dwvyr above the water WB. p. 90*"; eithyd oduch
gwynt he went above the wind FB. 179; pei delhei y byt oduchti if the world
should come above it WB. 481.
194. wrth (w.W. gurth, Ir. fri) against, towards, etc., e.g. ny ellir dim
wrth a uynho Duw nothing can de done contrary to what God wills; pan yuei o
wual yuei urth peduar when he drank from the horn, he would drink against
four BB. 48 b; wrth y drws llyma vab bychan lol at the door was a little boy;
yn eu pobi wrth y tan being cooked at the fire; yn dyuot wrth y diaspat
coming at the cry; pob kyfryw aniueileit a ducpwyt yno wrth eu haberthu every
kind of animals was led there to be sacrificed; reit oed ym with gynghor /
had need of counsel; y
|
|
|
|
|
(delwedd B7013) (tudalen 117)
|
196.]
THE PREPwSITIwN. 117
dynu a orugant wrth raffeu y my wn they pulled him in with ropes; wrth ych
kynghor y bydaf / will follow your advice; Hew wrth aer a llwfr wrth
eirchyeid a lion for battle and a weakling towards suppliants', cyt bei
lityawc ef wrthi hi though he was angry with her; wrthyt ti y mae vy neges my
business is with thee; yn glynu wrth y gnawt sticking to his flesh; y dywawt
y dat wrthaw his father said to him; sef a wnaeth gwyr Rufein drychafel Geta
yn vrenhin . . . wrth hanuot y vam o Rufein the men of Rome raised Geta to be
king because his mother was sprung from Rome; wrth hynny therefore; y wrth
from, e.g. yr pan athoed y wrthunt hwy since he had gone from them; ny ry
giglef i eirmoet dim y wrth y uorwyn / have never heard anything of the
maiden.
J 95- 7 (w.W. di, Ir. do) to. With the article yr; with possessive adjectives
ym, yth, yw, etc. ( 58^), e.g. dyuot yw ( = y RB. 284) lety came to his
lodging WB. p. 219; gwyr Troea ae hymlityassant y eu llogeu the men of Troy
pursued them to their ships; y deuynt drannoeth wC eu hamdiffyn they would
come on the following day to defend them; deu uab oed im / had two sons;
keuynderw dy ( = y RB. 100, 13) Arthur oed he was a cousin of Arthur WB. 452;
or tu draw yr bont on the further side of the bridge; heb wybot yr kawr without
the knowledge of the giant; mi ae talaf ywch / will pay it to you; ni ae dy
wedwn itti we will tell it to thee; gouyn a oruc Gwrhyr idi Gwrhyr asked her;
na hawl ef ynni do not demand him of us; pan daruu udunt darllein when they
had finished reading.
NwTE. In Irish do = fo (cf. Bret, da), di=/rom. Already in wld Welsh di has
the sense of Ir. do, e.g. map di Iob = Ir. mace do lob a son of Jupiter, anu
di Iuno = Ir. ainm do luno a name of Juno, di erchim to ask. The sense of
from is kept before other prepositions, e.g. di am later y am /row off, y
wrth/rom, and in some phrases, e.g. blwydyn y hediw a year from to-day, y
dreis by violence, y werth WB. p. 214 =ar werth RB. 277, 21 for a price.
196. yn (Ir. i n-) into, in. With possessive pronouns ym, yth, e.g. kyllell a
edyw y mwyt a llynn y mual (the) knife has gone into (the) food and (the)
drink into the horn; dyuot a orugant hyt yn lie yd oed karw Redynure they
came to where the stag of
|
|
|
|
|
(delwedd B7014) (tudalen 118)
|
ii8
THE PREPwSITIwN. [196.
Redynvre was; ny chlyweist yth wlat dy hun eiryoet kerd kystal ac a ganant
hwy thou hast never heard in thy own country such song as they will sing; ny
byd vy eneit ym korff my life will not be in my body; pa ryw weith yd wyti
yndaw in what manner of work art thou engaged 1 } ym perm y seith mlyned at
the end of the seven years; gormod vyd agheu gwas kystal ac Edern yn sarhaet
morwyn the death of so excellent a youth as Edern will be too much for an
insult to a maiden. In many phrases: dwy (ystondard) yssyd yn y vlaen a dwy
yn y ol two standards are before it and two after it; yn ol y twryf y daw
kawat after the noise will come a shower; ym bron close by; yg kylch y tan
round about the fire; edrych a orugant yn eu kylch they looked around them;
yg gwyd Arthur in the presence of Arthur; nat elych ym herbyn that thou shalt
not go against me; yn herwyd gweledigaeth according to appearance; y mywn
cadeir in a chair; ef a chwbwl or a gollassei hyt yn oet y tlws lleihaf a
gafas he got all that he had lost even to the smallest treasure; ef a welei
bebyll ym plith y pebylleu ereill he saw a tent among the other tents; y
vrenhines a eistedawd yn ymyl Galaath the queen sat beside Galahad.
197. yr, er for, on account of, since, e.g. oes obeith gennyt ti ar gaffel dy
ellwng ae yr aur ae yr aryant hast thou any hope of obtaining thy liberation
either for gold or fo? silver? py glot a geffy ti yr Had gwr marw what fame
wilt thou get for slaying a dead man? nyt yr drwc itti y deuthum / have not
come to thee for evil; pel tebygwn y wneuthur ohonat ti yrof i beth if I
thought that thou wouldst do something for me; yr y byt na wnewch hynny for
the world do not do that; yr Duw a wdost ti dim y wrth Uabon for God's sake,
dost thou know anything of Mabon? yr mwyn y gwr mwyhaf a gery arho \\forthe
sake of the man whom thou most loves t, wait for me; pa hustyng bynnac yr y
vychanet a uo y rwng dynyon whatever whisper, however low, there is between
men; yr a uyrit yndi ny bydei lawnach no chynt however much was thrown into
it, it was not fuller than before; oed llesach yr march pei ass archut yr
meittyn it would have been better for the horse if thou hadst asked it a
while ago; y gwr y buost yr ys talym o amser yn
|
|
|
|
|
(delwedd B7015) (tudalen 119)
|
199-]
THE CwNJUNCTIwN. 119
y geissaw the man whom thou hast been seeking for a long time (lit. since it
is a while of time}.
NwTE. This preposition is frequent with oet time, together with a possessive
adjective, e.g. ny ry giglef i eirmoet / have never heard; na welsei eiryoet
that he had never seen. The form eiryoet becomes petrified into a phrase used
of all persons, e.g. ny chiglef i eiryoet / have never heard', ny chlyweist
eiryoet thou hast never seen.
THE CwNJUNCTIwN.
198. a and; ac before vowels and the negative particles ny, na, and sometimes
before other consonants; with the article, ar J with possessive adjectives:
am, ath, ae etc., e.g. vyg kewilyd am Hit my disgrace and my anger; a
phryderu a oruc yn uawr and she was very anxious, a a both and, e.g. y
gwassanaeth goreu a allwyf i mi ae gwnaf ac idaw ac y uarch the best service
that I can I will render both to him and to his horse; a hediw a pheunyd both
to-day and every day. After the comparative of equality ( 39), e.g. vn
kyndecket a hi one so fair as she; similarly, a honno a aei trwy gallonneu y
dynyon ae hofnockaei yn gymeint ac y collei y gwyr eu lliw ac eu nerth and
that went through the hearts of the people and terrified them so that the men
lost their hue and their strength. Introducing an accompanying or qualifying
circumstance, e.g. gwelem . . . mynyd mawr geir Haw y coet a hwnnw ar gerdet
we saw a great mountain beside the wood, and it walking RB. 35, 26;
goueileint a delis yndaw o gamhet idaw attal y mab gantaw ac ef yn gwybot y
vot yn vab y wr arall he was seized with great sadness because of the wrong
that he did in keeping the boy with him though he knew that he was the son of
another man RB. 22, 20; nyt a mi yn uyw yd aho ef y Gernyw he shall not while
I live go to Cornwall RB. 140, 16. Adversatively, e.g. mi a rodaf y
carcharawr itti ac ny darparysswn y rodi y neb / will give thee the prisoner,
although I had not intended to give him to anyone RB. 128, 26.
1 99' achaws (nominal conjunction) because, e.g. galw Gwrhyr Gwalltawt (leg.
Gwalstawt) leithoed, achaws (om. WB. 471) yr holl ieithoed a wydyat he
summoned Gwrhyr, the interpreter of
|
|
|
|
|
(delwedd B7016) (tudalen 120)
|
120
THE CwNJUNCTIwN. [199.
tongues, because he knew all languages RB. 114, 14; o achaws na chaffant
gennyt because they do not get from theeRB. 85, 26.
200. am na because not, e.g. tristuart uytaf am na daw / shall be a sorrowful
bard because he will not come MA. i83 b; am na weles ef yno na gwr na gwreic
ryued vu ganthaw he was astonished because he saw there neither man nor woman
Hg. I., 154.
201. yr awr (nominal conjunction) when, e.g. yr awr y kenych ef a a y nywl
ymdeith when thou soundest it the cloud will vanish WB. 451: yr awr y rodes
un lief arnaw yd aeth y nywl ymdeith when he blew a single blast on it the
cloud vanished, ib.
202. can for, since; neg. can ny; with the present of the copula, canys, e.g.
yr hynny hyt hediw yd wyf i yn darparu gwled ytti, can gwydywn i y dout ti ym
keissyaw \from that time till to- day I have been preparing a feast for
thee,for I knew that thou wouldst come to seek me WB. 249; kanys gollyngy yr
hynny mi a rodaf it pedeir punt ar ugeint o aryant since thou wilt not let it
go for that, I will give thee twenty-four pounds of silver WB. 78; a chanys
vy lies i yd oedut ti yn y uenegi im, manac pa fford vei hynny and since thou
wert shewing me my advantage, shew how that might be RB. 177, 15.
NwTE. The copula form canys comes to be used simply in the sense of can, e.g.
a chanys nys gwnn ( = a chanys gwnn WB. 76) since I do not know it RB. 54,
30.
203. cwt, CW where, e.g. kwt ynt plant y gwr where are the children of the
man? WB. 453; mynet a oruc y brenhin yg kyghor kwt gaffei wreic the king took
counsel where he could get a wife ib.; a wdosti cwd Uyd nos yn arhos dyd
knowest thou where is night waiting for day? FB. 146; a thrydit ryuet yv merwerit
mor, cv threia, cud echwit, cvd a, cvd ymda, cv treigil, cvthrewna and the
third wonder is the tumult of the sea where it ebbs, where it swells, where
it goes, where it moves about, where it rolls, where it settles BB. 44 b .
204. cyn before, (a) with indicative, e.g. gwr a rodei gad kyn dybu i dyt a
man who used to give battle before his day came MA. i4i a; (b) with
subjunctive, e.g. gweinif i hagen ym Reen ri
|
|
|
|
|
(delwedd B7017) (tudalen 121)
|
2o;.]
THE CwNJUNCTIwN. 121
cyn bwyf deierin / yet will serve my Lord King before I am of the earth MA.
142% a chin ri llethid ve llatysseint and before they were slain they had
slain BB. 36 b .
205. cyt, cyn, though; negative cyn ny, cyny, cany.
(a) With indicative, e.g. kid y lleinv keudaud nis beirv calon though it
fills the body, it does not stir the heart BB. 5i a; cyd doeth ef nid aeth yn
warthegawc though he came, he did not go with spoil of cattle M A. i4o b .
(b) With subjunctive, e.g. kyn ny buyf arglwydes, heb \, mi a wnn beth yw
hynny " though I am not a lady" said she, " / know what that
is" WB. 51; ked archwyf ym llyw y lloergant yn rot, ef am ryt yn geugant
though I ask of my sovereign the moon's orb as a gift, he will assuredly give
it me MA. 212*; a thydi am gwely i kany welwyf i dydi and thou wilt see me,
though I see thee not RB. 173; a chyt bei lityawc ef wrthi hi, ef a gymyrth y
rybud and though he was angry with her, he took the warning WB. p. 215; nyt
oed ef nes idi yna no chyn bei ar y gam he was no nearer to her there than
though he had been at a walking pace; neur daruydei yr dayar y lynku heb
wybot dim y wrthaw mwy no chyn ny ry fei eiryoet vch y dayar the earth had
swallowed it so that nothing more was known of it than though it had never
been above the earth RB. II., 141; annoc y Brytanyeit megfys kyt bei un
onadunt he incited the Britons as though he had been one of them RB. II., 94.
NwTE. In the verb "to be" after cyt the 3 sg. imper. regularly
takes the place of the 3 sg. pres. subj., e.g. ar mab a geiff enw kyt boet
drwc gennyt ti and the boy shall get a name though it displease thee RB. 69,
23.
206. cyt union in the phrase y gyt ac, e.g. y gyt ac y doethant rac bron
Kynan y hannerchassant o bleit amherawdyr Rufein as they came before Cynan
they greeted him on behalf of the Emperor of Rome RB. II. 113; y gfyt ac nat
oes since there is not BCh. 81.
207. delw (nominal conjunction) as, e.g. delw yt wytt pen rieu pen reith yt
wyf pen prifueirt om prify'eith as thou art head of princes, head of law, I
am head of chief bards from my most excellent speech MA.
|
|
|
|
|
(delwedd B7018) (tudalen 122)
|
122
THE CwNJUNCTIwN. [208.
208. eissoes however, nevertheless, e.g. a die vu wreic y melinyd wrth
Peredur, ac eissoes y melinyd a rodes aryant yn echwyn idaw and the millers
wife was wroth with Peredur; nevertheless the miller gave him a loan of money
RB. 229.
209. eithyr na except that not, e.g. ac erbyn auory y vot yn gystal ac y bu
oreu, eithyr na byd llyueryd gantaw and by the morrow he will be as good as
he ever was, except that he will not have the power of speech RB. 31.
210. gwedy tf/fc/-; negative gwedy na: (a) with indicative, e.g. keugant
kywraghaun (MS. -um) wide kywisscarun (MS. -an) verily we shall meet after we
part BB. i2 b; a gwedy na allwys Kaswallawn kael y gwr . . . gogyuadaw Auarwy
a oruc and after Kaswallawn could not get the man, he threatened Avanvy.
(b) With subjunctive, e.g. a gwedy byryer llawer yndi, ef a ovyn itt and
after a quantity has been thrown into it, he will ask thee RB. 14; mwy boen
yw koffau kyuoeth gwedy coller it is a greater torment to remember power
after it is lost RB. II. 67; kanys ymdiret a wnaei ef caffel clot . . . gwedy
y gorffei ar y alon/br he trusted that he would get fame after he had
conquered his enemies RB. II. 7; kanys gwedy darffei idaw ef Had Galogryuant
diogel oed ganthaw y lledit ynteu gwedy hynny for after he had slain
Galogryvant he was sure that he would be slain after that Hg. I. 1 14; a
gwedy na chaffei dagneued o neb ryw ford y gantaw, sef a wnaeth anuon y
geissaw nerth a chanorthwy y gan Ulkesar and after he could not get peace
from him in any way, he sent to seek support and help from Julius Caesar RB.
II. 89.
211. hagenj^/, however, e.g. a phan deuthant yno tybygu rylad Kei. wynt a welsant
hagen, or kaffei vedic da y bydei vyw and when they came there, they thought
that Kei had been killed. They saw, however, that if he got a good leech he
would live RB. 212, 1 1 .
212. herwyd, yn herwyd (nominal conjunction) according as, e.g. a herwyd y
dyweit y kyuarwydyt ef a uu arglwyd wedy hynny ar Wyned and as the story
says, he was lord over Gwynedd after that WB. 1 1 1; a gwedy eu hannoc uelly
yn herwyd y gallei, erchi a wnaeth dineu delw efydeit drwy danawl geluydyt
and after he had
|
|
|
|
|
(delwedd B7019) (tudalen 123)
|
216.]
THE CwNJUNCTIwN. 123
thus exhorted them to the best of his power, he asked that a bronze effigy
should be cast through the art of fire RB. II. 138.
213. hevyt further, also, likewise, e.g. y Duv y harchaw arch hewid of God I
will ask a request still BB. 36% ac enryuedodeu ereill heuyt a weleist yno
and other wonders likewise thou sawest there RB. 233, 2.
214. hyt (nominal conjunction).
1. as long as, as far as.
(a) With the indicative, e.g. ti a geffy y kyfarws a notto dy benn ath
dauawt, hyt y sych gwynt, hyt y gwlych glaw, hyt y treigyl heul thou shalt
have the gift that thy mouth and thy tongue indicate, as long as wind dries,
as long as rain wets, as long as the sun revolves RB. 105, 25; hyt y gwelir
ymi gwlat ffrwythlawn yw hon as far as appears to me, this is a fruitful
land^S>. II. 116; nyt aeth neb is nef hyt yd aeth ef no one under heaven
went as far as he FB. 197.
(b) With the subjunctive, e.g. taw hyt y mynnych be silent as long as thou
wilt RB. 1 3, 8.
2. hyt na so that not.
(a) With indicative (of consequence), e.g. drycyruerth a wnaeth hyt nat oed
well genti y byw noe marw she made lamentation so that she did not deem her life
better than her death RB. 51, 18.
(b) With subjunctive (of purpose), e.g. carchara wynt hyt nat elont dracheuyn
imprison them so that they may not go back RB. 34, 14-
215. He (nominal conjunction) where; negative lie ny, e.g. lie y gwelych
eglwys kan dy pader wrthi wherever thou seest a church, recite thy pater to
it RB. 195; am uenegi ohonaf i ytti dy les lie nys metrut dy hun because I
shewed thee thy advantage where thou didst not think of it thyself RB. 177.
216. mal, val (w.W. amal = Ir. amail). i. as, when.
(a) With indicative, e.g. sef mal yd eistedassant that is how they sat WB. p.
224; pei gwypwn vot yn da gennyt ti mal y mae da gennyf i if I knew that it
pleased thee as it pleases me RB. 213; ual y daw y mywn arganuot yr adanc a
wnaeth as he came in, he perceived the monster RB. 226, 5; yd adnabu yr
amherawdyr y wlat
|
|
|
|
|
(delwedd B7020) (tudalen 124)
|
i2
4 THE CwNJUNCTIwN. [216.
mal y g*welas the emperor recognised the country when he saw it WB. 1 86.
(b) With subjunctive, e.g. mi wnaf ual y dywettych di / shall act as thou
mayest direct RB. 276; hwynt ae torrynt ual y dyckid attunt they broke them
as they were brought to them.
2. as {/"(with past subjunctive), e.g. mal pel teu uei as if it were
thine RB. 127; dyuot yma auory ym kymryt i mal na wyppwn i dim y wrth hynny
to come here to-morrow to take me as if I knew nothing about it WB. p. 215.
3. so that.
(a) With indicative (of consequence), e.g. kyscu a wneuthum i ual na wybuum
pan aeth ef / slept so that I did not know when he went 'KB. 247, 27.
(b) With subjunctive (of purpose), e.g. par weithon wahard y llongeu . . .
ual nat el neb y Gymry issue now a prohibition to the ships so that no one
may go to Wales RB. 34, 12; ereill a gyghorei itt rodi dy uerch y un o
dylyedogyon y deyrnas hon ual y bei vrenhin gwedy ti others advised thee to
give thy daughter to one of the nobles of this kingdom so that he might be
king after thee RB. II. 114.
217. megys; megys na.
1. as, e.g. y gwledychwys Peredur gyt ar amherodres pedeir blyned ar dec,
megys y dyweit yr ystoria Peredur ruled with the empress for fourteen years ,
as the story tells RB. 232; megys y g'allwys gyntaf ef a aeth parth a
Chaerwynt as soon as he could he went towards Caerwynt RB. II. 173; megys y
del y coelbrenn udunt y deholir as the lot falls to them they are banished
RB. II. 131.
2. as if, e.g. ymgaru a orugant megys na ry ymwelynt drwy lawer o yspeit kyn
no hynny they embraced one another, as if they had not seen one another for a
long time before that RB. II. 186.
3. so that, e.g. pa achaws na ladwn ni y mynach hwnn megys y kaffo Gwrtheyrn
gwedy hynny y deyrnas why do we not slay this monk, that Vor tiger n may
thereafter get the kingdom? RB. II. 129.
218. myn where, e.g. dyuot a orugant myn yd oed yr heussawr they came to
where the herdsman was RB. 115, 13; myn yd Vw truin yd uit trev wherever
there is a nose, there will be a sneeze BB. 42a.
|
|
|
|
|
(delwedd B7021) (tudalen 125)
|
222.]
THE CwNJUNCTIwN. 125
219. namyn, namwyn except, but,
e.g. nyt edewis uynet namyn hyt yd elhut titheu / did not promise to go except
so far as thou shouldst go WB. 472; paham y kymerwn ninneu hynny y gan y
taeogeu lladron . . . namyn eu Had hwy oil why do we take this from these
thievish churls and not rather slay them all? RB. 49; y prenn a dyfawd yn dec
. . . namyn na thyfawd neb ryw ffrwyth arnaw the tree grew fairly, except
that no manner of fruit grew upon it Hg. I. 1 30.
220. i. neu =(Ir. no) or, e.g. nyt oed un llestyr . . . namyn eur neu aryant
neu uuelyn there was not a single vessel... except gold or silver or horn WB.
227.
221. 2. neu, before vowels neut; with the present of the copula neut; with
ry, neur ( 95 note), with infixed pronoun: neu-m, etc. The original meaning
may have been now, but the precise force of the particle is not altogether
clear.
e.g. pan douthume attad oeth bichan vi anuad. neu rimartuad oth laur
kiueithad when I came to thee, my ill was small; now I have been blackened
through thy .. .co-operation BB. n b; och, heb y Riannon, paham y rody di
atteb uelly; neus rodes uelly arglwydes yg gwyd gwyrda, heb y mackwy
"A/as!" said Riannon, "why dost thou answer so?" "I
have so answered, lady, before nobles," said the youth RB. 1 3; neus
gwarchae mynwent y mynwes daear, neud gwar gwawr trydar now the graveyard
imprisons him in the bosom of the earth, now the light of battle is gentle
MA. i6o a; neu chwitheu pan doethawch. neur doetham y erchi wlwen whence have
ye come? We have come to ask for wlwen RB. 1 1 8. Many examples will be found
in MA. 275 b .
222. no, noc than; with the article, nor; with possessive adjectives nom,
noth, noe etc., e.g. oed melynach y fenn no blodeu y banadyl her head was
yellower than the blossom of the broom WB. 476; noc amws naw gayaf oed mwy he
was bigger than a stallion of nine years WB. 472; nachaf y twryf yn dyfot yn
vwy . . . noc y dy wedassei y gwr du behold the din became greater than the
black man had said WB. 231; a llawenach uuwyt wrthyf y nos
|
|
|
|
|
(delwedd B7022) (tudalen 126)
|
126
THE CwNJUNCTIwN. [222.
hono nor nos gynt / had greater welcome that night than the night before WB.
233.
With the particle et, nocet, nocyt, nogfyt, e.g. dial Duw arnaf onyt dewissaf
(leg. dewissach) genhyf uy agheu oe law ef nocet o law arall God's vengeance
on me if I would not rather die by his hand than by the hand of another WB.
p. 210; pa beth yssyd iawnach weithon nocyt na chretter idaw what is more
proper now than that he should not be believed? CM. 76.
NwTE. For et see Rev. Celt. VI. 57.
223. nu, now, e.g. nu nym car i Guendit now Gwendydd loves me not BB. 25*;
yth law di nu y rodaf i into thy hand now I will give it RB. 266; beth bynnac
nu a dylyych, kymer yr un march ar dec whatever then thou art entitled to,
take the eleven horses RB. 279.
NwTE. In the usual Mid.W. orthography the word should be written nw ( = Ir.
nu); it had gone out of use, and so the scribes retained the spelling of an
earlier period. Cf. Loth Mab. II. 195.
224. o, before vowels ot if; also or, wS; negative ony, before vowels onyt;
with the present of the copula wS, negative onyt.
(a) With present indicative, e.g. ot ey yr hon (sc. fford) issot ny deuy
trachefyn vyth if thou goest by the lower one, thou wilt never return W T B.
p. 223; wS byw uydaf i . . . ti a glywy chwetleu w dianghaf if I live, thou
shalt hear tidings, if I escape WB. 392; or dianghaf i . . . uyg kywirdeb am
cariat a uyd ar y uorwyn . . . ony diangfhaf uinheu kyndiweiret uyd y uorwyn
a chynt if I escape, the maiden shall have my loyalty and my love; if I do
not escape, she will be as pure as before WB. 396; mi ath amdiffynaf wS
gallaf / will defend thee if I can; ny mwynha y gwaet onyt yn dwym y keffir
the blood is of no use unless it is got warm.
NwTE 1. A negative clause continuing a clause introduced by o has ae na with
the subjunctive ( 236, note 1).
NwTE 2. onyt sinks to the sense of except, but (Mod.W. ond), e.g. ny mynnaf i
dim onyt mynet yr gware / desire nothing but to go to the play WB. p. 224; ny
mynnaf i neb' onyt Duw / desire no one but GWHg. I. 178.
(b) With the preterite and pluperfect, e.g. orbu( = wS RB. 104) ar dy gam y
dyuuost y mywn, dos ar dy redec allan if thou earnest in at a walk, go out at
a run WB. 458; o ry dywedyssei hitheu
|
|
|
|
|
(delwedd B7023) (tudalen 127)
|
226.]
THE CwNJUNCTIwN. 127
dim a uei wrthwyneb ganthaw ef, hi a wnaei iawn idaw if she had said anything
to displease htm, she mould give him satisfaction. Hg. II. 130.
(C) With the past subjunctive, e.g. o bei orderch itt goreu gorderch oedut if
thou hadst a mistress, thou wouldst be a matchless lover WB. 237; or bei
eisseu dim arnaw ny adei ef hun uyth ar legat dyn if he lacked anything, he
would never allow sleep on any man's eye WB. 465; dywedut na bydei vy eneit
ym corff ony delei =deuheiWB. 256) efym amdiffyn i they said that my life
would not be in my body, unless she came to defend me RB. 187.
NwTE 4. It will be observed that in the last example corresponding to what in
direct speech would be o daw the older text has the imperfect indicative, the
later the past subjunctive.
NwTE 5. os contains the infixed pronoun of the third person singular, os
gallaf if I am able (to do) it; from such cases os developes into a special
form of the conjunction, or comes from o + ry as neur from neu + ry ( 95
note), so that originally it would have been used before those tenses with
which ry was used. But it tended to spread beyond its proper bounds, cf. or
clywy, or gwely RB. 195 = o chlywy, o gwely WB. 119, 120.
225. i. pan whence 1 } e.g. pan iv dy echen whence is thy lineage? BB. 49 b;
guaur llv py dv pan doit. Ban deuaw o kad "hero of a host, whence comes
t thou?" "I come from battle" BB. ib.; pa le pan deuy di . . .
pan deuaf o lys Arthur "whence comest thou?" "I come from
Arthur's court" RB. 200, i. Note the repetition of pan in the answer.
226. 2. pan when.
(a) With present (or future) indicative, e.g. kyntaw geir a dy wedaw y bore
ban kyuodaw the first word that I will say in the morning when I arise BB. 4i
b; ban wanha y gnaud when his flesh becomes
feeble BB. io a; pan agorawr ( = agerer RB. 103, 24) y porth . . . bydhawt
ragot ti gyntaf yd agorawr y porth when the gate is opened, it will be opened
for thee first WB. 456.
NwTE. This construction gives place to pan with the subjunctive.
(b) With a past tense of the indicative, e.g. a phan yt oed yn mynet yr llog
ac na welei neb y gyt ac ef namyn ar y drydyd . . . y dywawt and when he was
going to the ship and saw no one with him save his tmo companions, he said
RB. II. 67; a ffan deuthum
|
|
|
|
|
(delwedd B7024) (tudalen 128)
|
128
THE CwNJUNCTIwN. [226.
yno hoffach oed genhyf and when I came there it pleased me more WB. 229; pan
glywssynt hwy y uarwolyaeth ef yd ym- gynullyssynt when they had heard of his
death, they had assembled RB. II. 173.
(c) With the subjunctive, e.g. pan delych dy hun yth wlat ti a wely when thou
thyself comes t to thy land thou milt see RB. 6, 10; pan agorer y creu beunyd
yd a allan when the pen is opened every day, it goes forth RB. 78; pan elhei
y teulu y yvet y gwin . . . nyt aey ef y gyt a neb onadunt wy whenever his
household went to drink the wine he would not go with any of them RB. 85.
3. In some phrases.
(a) hyt pan until, e.g. ar pump meib hynny a uagassant hyt pan uuant weisson
mawr and those four boys they reared till they were big lads RB. 43; Duw a
wyr nat ymchoelwn hyt pann welhom y uorwyn God knows that we will not return
till we see the maiden RB. 117.
(b) or pan from the time that, e.g. or pan gauas y tir ny allwys na chi na
dyn na march y ganhymdeith from the time that it reached the land neither dog
nor man nor horse could keep up with it RB. 141; or pann agoroch y drws hwnnw
ny ellwch uot yno after ye open that door ye will not be able to be there RB.
40.
(c) yr pan since the time that, e.g. kyvriuwch awch treul yr pan doethawch
yma reckon up your expenditure since ye came hither RB. 228; gwedy dwyn ar
gof onadunt eu collet yr pan gollyssynt arglwydiaeth ynys Brydein after they
called to mind their losses since they had lost the lordship of Britain RB.
II. 108.
4. since, e.g. gwae ni pann yn trewit o delli woe to us that we have been
struck by blindness LA. 84; pa gyfry w wr y w awch tat chwi pan allo lleassu
pawb uelly what kind of a man is your father that he can kill everyone in
this way? RB. 221; pa drwc a digoneis i ytti pan wnelut titheu ymi ... a
wnaethost hediw what evil have I done to thee that thou shouldst do to me
what thou hast done to-day 1 WB. 232.
5. that, e.g. ny vvydyem pan oed ti a grogem we knew not that it was thou
whom we were crucifying FB. 122. In prose it is
|
|
|
|
|
(delwedd B7025) (tudalen 129)
|
2
3 o.] THE CwNJUNCTIwN. 129
common in the phrase pan yw that it is, e.g. y dywawt y gwr . . . pan yw
Peredur ae gomuassei the man said that Peredur had overcome him RB.
227. pei if, negative pel na; followed by the past subjunctive or by the
pluperfect indicative which takes its place ( io9c), e.g. pei as gfwypwn mi
ae dywedwn if I knew it, I would tell it RB. 130; nyt oed gyfyg gennyf ymlad
a thidi bei na bei yr anifeil gyt a thi / should not think it difficult to
fight with thee if the beast were not with thee RB. 189; a phei na ry bylei y
cledyf ar vodrwyeu y benffestin ef a vuassei agheuawl or dyrnawt honnw et
nisi collisione cassidis mucronem hebetasset, mortiferum vulnus forsitan
intulisset RB. II. 198; buassei well itti pei rodassut nawd yr mackwy it
would have been better for thee if thou hadst given protection to the youth
RB. 216.
NwTE. pei, bei is in origin sg. 3 past subjunctive of bot. By itself it has
the sense of if it were, e.g. pei oet idaw ef a ladyssit if he had been of
age, he would have been slain RB. 193.
228. pryt na (nominal conjunction) since not.
(a) with the indicative, e.g. py holy di y mi pryt nam gedy yn y tarren honn
what dost thou seek of me that thou dost not leave me in peace on this stony
height? RB. 1 28; a phryt na thygyawd idaw geissyaw mynet y my wn trist vu
ganthaw and since he did not succeed in getting in he was sad Hg. I. 39.
(b) With the subjunctive, e.g. pa uedwl yw dy teu di unben pryt na bwyttehych
what is in thy mind, sir, that thou dost not eat? (that keeps thee from
eating) RB. 292; py wyneb yssyd arnat ti pryt na delut y edrych y gofut a uu
arnaf i what face hast thou that thou didst not come to see the grief that
was upon me? RB. 176.
229. pyr (py + yr for what? ).
1. Why? e.g. pyr ( = py rac RB. 126) y kyuerchy dy why dost thou call? WB.
486.
2. Since, that, e.g. gvae vi pir imteith genhide in kyueith woe to me that I
walked in associateship with thee BB. i i b .
230. tra while; often preceded by hyt.
(a) With the past indicative, e.g. ny omedwyt neb tra barhaawd no one met
with refusal while it lasted RB. 17; y
|
|
|
|
|
(delwedd B7026) (tudalen 130)
|
i
3 o THE CwNJUNCTIwN. [230.
tyuawd heint yndaw a nychtawt hyt tra UU uyw there developed in him a
sickness and a wasting as long as he lived RB. 108.
(b) With the subjunctive, e.g. tra vych ti yn kyscu mi a af y ymwelet ar
iarll while thou art sleeping, I will go to see the earl WB. p. 214; hyt tra
ym gatter yn vyw hanbyd gwaeth drem vy llygeit while I am left alive my
eyesight will be worse RB. 119; tra uei y mywn coet ar vric y coet y kerdei
while he was in a wood he would walk on the tops of the trees RB. 108; pei
nam goganewch ... mi a gysgwn tra uewn yn aros vy mwyt if you would not laugh
at me, I would sleep while I wait for my food RB. 162; hyt tra uei yn
gorffywys yd archei eii blygaw yn vyw rac y vron while he was resting he
asked that they should be flayed alive before him RB. II. 79.
231. wrth because negative wrth na, e.g. adolwyn yw genhyf itt y gadw yn da,
wrth nas rodwn i ef iti yr y seith dinas goreu yth gyuoeth, ac wrth hefyt y
lledir dy benn etwa ac ef / entreat thee to guard it well, because I would
not give it theefor the seven best towns in thy kingdom, and because too I
will yet cut off thy head with it CM. 31; guerth na buost vffil because thou
hast not been submissive BB. n b .
232. yn i. where, e.g. dos ragot y lys Arthur yn y ( = yn lie RB. 195) mae
goreu y gwyr go to Arthurs court where the men are w/ WB. 119; yn ( = lle RB.
195) y gwelych eglwys can dy pater wrthi where thou seest a church, recite
thy pater to it WB. 119.
2. when, e.g. yn y bo canmoledig Gruffudd . . . cerddwn weithon ar ddarogan
Merddin when Gruffudd has been praised, let us now pass to the prophecy of
Merlin MA. 723*; yn y bei orchyuygedic angheu a gyuodes y trydyd dyd who,
when death had been overcome, arose on the third day Hg. II. 76.
NwTE. See Rev. Celt. 28, p. 198.
233. yny until.
(a) With a past indicative (or historic present), e.g. wynt a drigyassant yny
darutl idaw ef hynny they stayed until he had finished that RB. 267; dyuot a
orugant yr holl niferoed hyny
|
|
|
|
|
(delwedd B7027) (tudalen 131)
|
236.
NEGATIVE PARTICLES. 131
vydant yn emyl y kae the whole multitude came till they were beside the
enclosure WB. p 224.
(b) With the subjunctive, e.g. arhowch y gyt a mi yny darffo ym gymryt
gwrogaeth vyg goreugwyr wait with me till I have received the homage of my
nobles RB. 267; y byryw[y]t y kalaned yn y peir yny uei yn llawn the corpses
were cast into the cauldron till it should be full RB. 39.
234. yr na since not, though not.
(a) With indicative, e.g. am ernyw yr na daw it afflicted me since he will
not come MA. i83 b .
(b) With subjunctive, e.g. darogan yw idaw kaffel etiued ohonat ti yr nas
kaffo o arall it is his fate that he shall have offspring of thee though he
has had none of another RB. 101; ny chyffroes un aelawt ar Gopart yr y uedru
mwy noc yr na metrit not one limb of Copart was affected, though it was hit
more than though it had not been hit Hg. II. 149.
NEGATIVE PARTICLES.
235. ny, before a vowel nyt; infixed pronouns ny-m-, ny-th-, ny-s-, etc.
(a) Except before the imperative, ny is the regular negative in main clauses,
e.g. ny chelaf / will not conceal; ny lyuassei neb no one dared; nyt oed da
gennyf ynneu hynny that did not please me; ny bo teu dy benn may not thy head
be thine,
(b) ny introduces relative clauses (where Bret, and Corn, like Ir. have na),
e.g. yn y wlad ny ry welei eiroet in a country that he had never seen.
NwTE. In such clauses na is exceptional in Welsh, e.g. yssit nas keffych (by
yssyd ny cheffych 120) there, is something that thou wilt not qet RB. 121123.
236. na, before a vowel nat; with infixed pronouns na-m- etc. This is the
regular negative in dependent clauses, e.g. ryued yw gennyf i nam atwaenost /
wonder that thou dost not know me; ef a gadarnhaei y gwennwynei y dwfyr hwnnw
genedyl y Corannyeit
|
|
|
|
|
(delwedd B7028) (tudalen 132)
|
132
NEGATIVE PARTICLES. [236.
ac na ladei ac nat eidigauei neb oe genedyl ehun he gave assurance that that
water would poison the race of the Corannyeit, and would not kill and would
not harm anyone of his own race RB. 96; breid vu na syrthyawd yr llawr she
almost fell to the ground Hg. I. 308; mi a wnaf itt na bo reit itt uot yn
trist / will bring it about for thee that there will be no need for thee to be
sad; golychaf y wledic pendefic mawr na bwyf trist / will entreat the king,
the great Prince, that I may not be sad FB. 182. Further examples will be
found under the conjunctions (but can ny, cyn ny, ony).
NwTE 1. na is found in the second member of a conditional sentence introduced
by o (of which the negative is ony), e.g. o gwely vwyt a diawt, or byd reit
itt wrthaw ac na bo o wybot a dayoni y rodi itt, kymer dy hun ef if thou
seestfood and drink, ifthou hast need of it, and no one has the courtesy and
kindness to give it thee, take it thyself RB. 195.
NwTE 2. The use of na may be noted in sentences like the following: kanys
estrawn genedyl a phaganyeit ywch ac nat atwen inheu etwa nach moes nach
deuodeuybr ye are foreigners and pagans, and I do not yet know your character
or your customs RB. II. 134; a gwedy menegi y bawp o tywyssogyon Freinc ar
neilltu ac na chauas na phorth na nerth after he had set forth the case to
each of the chiefs of France separately and got neither help nor support RB.
II. 74.
237. na, before vowel nac (cf. Ir. nach-); with infixed pronouns na-m- etc.
na(c) is used:
(a) As the negative with the imperative, e.g. na dos do not go; nac amouyn
amdanaw do not ask about it. na is also sometimes found with the subjunctive
used in an imperative sense, e.g. na discynnych do not dismount WB. 399.
(b) In negative answers to questions ( 241).
(c) Not preceded by a question, in vivid negation, e.g. dyret y uwytta, heb
ef. nac af yrof a Duw, heb hi "covie to eat" said he. " I will
not go, between God and me" said she RB. 289; eres yw gennyf na uedrut
gymedroli ar wneuthur esgidyeu wrth uessur. na uedreis, heb ynteu. mi ae
metraf weithon "I am surprised that thou couldst not succeed in making
shoes by measurement" "I could not" said he; "/ shall be
able to do it nou<" RB. 70; erchi a oruc y iarll y Enit ymdiarchenu a
chymryt gwisc arall ymdanei. na uynnaf yrof a Duw, heb hi the earl asked Enid
to unrobe
|
|
|
|
|
(delwedd B7029) (tudalen 133)
|
239-]
INTERRwGATIVE PARTICLES. 133
herself and put on another dress. "I will not, between God and me,
" said she.
NwTE. For a similar usage in the other British languages and in Irish see the
"Transactions of the London Philological Society" 1898-9, page 54,
note.
238. na, disjunctive particle; before vowels nac; with the article nar; with
infixed possessive adjectives nam, nath, nae etc., e.g. tegach oed noc y
gallei neb y gredu nae dywedut he was fairer than anyone could believe or
tell CM. i; heb wybot dim or vrat nae thybyaw without knowing or suspecting
anything of tfie treachery RB. II. 218; na na, e.g. ny byd reit itt torri na
gwaew na chledyf there will be no need for thee to break either spear or
sword \ y Duw y dygaf vyg kyffes nae werthu nae ellwng nas gwnaf i / vow to
God that I will neither sell it nor let it go RB. 56; beth bynnac a uo y
marchawc racco na byw na marw whatever becomes of yonder knight, whether he
lives or dies RB. 289; py beth bynhac a gaffer drwy na thwyll na chedernit
whatever is got through treachery or force RB. II. 206; pan dycko beich na
mawr na bychan uo when he brings a load whether it be great or small RB. 109.
INTERRwGATIVE AND RESPwNSIVE
PARTICLES. INTERRwGATIVE PARTICLES.
239. a; with the present of the copula ae ( 155^7).
(a) In direct questions, e.g. a weleist di varchawc hast thou seen a
horseman? ae amser ynni vynet yr byrdeu is if time for us to go to table?
(b) In indirect questions, e.g. govyn a oruc y gwr y Peredur a wydyat Had a
chledyf the man asked Peredur whether he knew to smite with a sword; edrych a
oruc a yttoed ef yn deffroi she looked to see if he was stirring.
(c) ae ae whether or, e.g. yn amheu beth a dywedei ae gwir ae geu doubting
whether what he said was true or false RB. II. 47; e kefreyth a deueyt bod en
yaun provy ae moruyn ae nyt
|
|
|
|
|
(delwedd B7030) (tudalen 134)
|
i
3 4 RESPwNSIVE PARTICLES. [239.
moruyn the law says it is right to try whether she is a maiden or whether she
is not a maiden BCh. p. 40; ny wydyat hitheu beth a wnaei . . . ae dywedut
hynny ae tewi she did not know what she should do, whether she should tell
that or keep silent R.B. 270; either or, e.g. a uynny di ae diawt ae dim dost
thou desire drink or anything 1 } RB. 276; a thebic yw genhyf i na doeth y
wrthunt heb lad ae rei onadunt ae cwbyl and I think that he did not leave
them without slaying either some or all of them WB. p 221.
240. pony ( = Ir. cani), before vowels ponyt; with the present of the copula
ponyt = nonne? e.g. pony chlywy di dost thou not hear? RB. 272; ponyt oed
iawn y titheu would it not be right fot thee? RB. 246.
RESPwNSIVE PARTICLES.
241. In answers to questions the verb or the predicate noun is often
repeated, e.g. a gaffaf i letty gennyt ti, heb y Peredur. keffy, heb ynteu,
yn llawen "shall I get a lodging with thee?" said Peredur. "
Yes" said he, "gladly"; a yttiw Kei yn llys Arthur. Yttiw
" is Kei in Arthur 's court l?" " Yes"; ae amser ynni
vynet yr byrdeu. amser "is it time for us to go to table?"
"Yes" In negative answers na(c) is used, e.g. a atwaenost di y
marchawc racco mawr. nac atwen " knowest thou yonder great horseman?
" "No " dywet, heb ef, a vu ef gennyt ti a gwneuthur anuod
arnat. na vu, myn vyg cret, heb hi, na cham nys goruc ym "tell me"
said he, "was he with thee and did he do violence to thee?"
"No," said she, "and he did me no wrong"; ae byw. na vyw
"is he alive? " "No" In answer to ae, nac ef ( = Mod.W.
nage) is found, e.g. dywet unbenn, heb ef, ae o anwybot ae o ryfyc y keissut
ti colli ohonof i vy rnreint . . . nac ef, heb y Gereint, ny wydy wn i kaethu
fford y neb " tell me, sir, is it through ignorance or arrogance that
thou didst seek to make me lose my privileged "No" said Gereint,
"I did not know that the road was debarred to any one " WB. p. 217.
NwTE. nac ef is also found without a preceding question, e.g. arhowch
ivith the ivorm.
|
|
|
|
|
(delwedd B7031) (tudalen 135)
|
2
4 3.] THE INTERJECTIwN. 135
242. Certain particles are used in answer.
ie, ieu, affirmatively, e.g. ae gwr y Arthur wyt ti. Ie myn vyg kret, heb y Peredur
"art thou one of Arthur 's men? '" "Yes, by my faith"
said Peredur; gouyn a wnaeth ef yr gwr . . . ae offeiryat oed ef. Ieu
arglwyd, heb ynteu he asked the man if he was a priest. "Yes,
Lord," said he.
do (cf. Ir. to) affirmative, nado (Ir.natho) negatively, in answer to a
preterite (or pluperfect of indirect question), e.g. a unben, heb ef, a
leweist ti dy ginnyaw. do, heb ef "Sir" said he, "hast thou
eaten thy dinner? " " Yes," said he; deffroi a oruc Arthur a
gofyn a gysgassei hayach. do arglwyd, heb yr wwein, dalym Arthur awoke and
asked if he had slept for some time. " Yes," said wwein, "for
a while" a vwyteeist di dim hediw. nado, heb ynteu "hast thou eaten
anything to-day?" "JVo," said he.
NwTE. Both ie, ieu and nado are found without a preceding question, e.g. ar
hynny llyma hitheu yr iarlles yn datlewygu. ie, heb hi, ae kychwyn a uynny
ti. ie, heb ef thereupon lo the countess recovered from her swoon.
"Really" said she "dost thou desire to set forth?" "
Yes" said he WB. 119; ie (=ieu RB. 210), heb y Peredur, yma y bydwn heno
"truly," said
RB. 275.
THE INTERJECTIwN.
243. Interjections proper are:
a, ha ( = Ir. a), in address, e.g. a vorwyn, heb y Peredur, a doy ti y dangos
imi yr aniueil hwnnw "maiden" said Peredur, "wilt thou come to
shew me that beast?" ha ( = a WB. 169) unbenn, heb y uorwyn, pei gwnelut
vyg kyghor . . . ti a gaeut y drws "Lord" said the maiden, "if
thou wouldst follow my advice, thou wouldst shut the door" RB. 235.
oi a, e.g. oi a uorwyn dec a bery di bot vym march i am arueu yn vn Hetty a
mi heno hark! my fair maid, wilt thou see that my horse and my arms are in
the same lodging with me to-night? RB. 217; dyhed a beth bot gwr kystal a thi
heb gedymdeith;
|
|
|
|
|
(delwedd B7032) (tudalen 136)
|
136
THE INTERJECTIwN. [243-244.
oi a wrda y mae y mi gedymdeith "if is a strange thing that a man like
thee should have no companion" " But, my lord, I have a
companion" RB. 127.
oian a, e.g. oian a parchellan a parchell dedwit hoi little pig, happy pig
BB. 26*.
och, e.g. och lessu na dyffv wy nihenit kyn dyffod ar wi Have lleith mab
Guendit w Jesus that my end had come before the death of Gwendydd^s son came
upon my hand BB. 25*; och, heb y Riannon, paham y rody di atteb uelly
"alas I " said Riannon, "why dost thou answer thus? " RB.
1 3; erchi y vendyth a wnaeth; och a truan, heb ef, ny dylyy gaffel bendyth
he asked him for his blessing. "Unhappy wretch" said he, "thou
dost not deserve a blessing" RB. 236.
ub, e.g. neu chwitheu pwy yvvch. kenhadeu Arthur yssyd yma yn erchi wlwenn;
vb wyr nawd dyw ragoch, yr y byt na wnewch hynny "and who are you?"
"Messengers of Arthur that are here seeking wlwen" "Alack!
men, God preserve you. For the world do not do that" WB. 473.
244. wf an interjectional character are the following; llyma lo here I (like
Fr. voici), e.g. llyma weithon ual yd hellawd Arthur y carw Lo now! this is
how Arthur hunted the s tag WB. 402; llyma y uorwyn y kefeist ti dy warthrud
oe achaws See here is the maiden on whose account thou didst get thy shame
WB. 407. Also llyman RB. 87, WB. 185, p. 9 2 b; llyna lo there! (like Fr.
voila), e.g. llyna yssyd iawnaf am hynny Lo! that is the fairest course with
reference to that WB. 406; ie vorwyn, heb y Kei, llyna vedru yn drwc
"Indeed, woman," said Kei, "that is ill behaviour" WB.
123; nachaf lo I behold I e.g. nachaf uarchawc yn dyuot yr porth behold a
horseman coming to the gate RB. 233; wely dy (lit. dost thou see?) lo! behold!
e.g. wely dy racco ( = weluch chwi racw WB. p. 94*) y gaer Lo! yonder is the
city WB. 185.
|
|
|
|
|
(delwedd B7033) (tudalen 138)
|
A
Middle-Welsh Reader
I. LEAR AND HIS DAUGHTERS."
|
|
|
|
|
(delwedd B7035) (tudalen 139)
|
FRwM THE RED BwwK OF HERGEST.
1 . Ac yna g6edy marw Bleiddut y drychafwyt 1 Lyr y vab ynteuyn vrenhin. A
thrugein 2 mlynedy buyn Hywyaw y vrenhinyaeth 3 yn wra61, ac a adeilwys dinas
ar auon Soram, ac ae gelwis Kaer Lyr; ac yn Saesnec y gelwir Leissestyr. Ac
ny bu idaC un mab namyn teir merchet. Sef oed 5 enweu y verchet: 4 GoroniHa,
Ragaw, 5 CordeiTIa. A diruawr y karei eu tat wynt, a mCyaf eissoes y karei y
verch jeuaf ida6 Cordeilla.
2.
Aphanyttoedyn TtithraG parthaehenein^medylyaG
a wnaeth pa 6ed y gadawei 2 y gyuoeth gwedy ef y 3 verchet. 10 Sef a wnaeth
profi p6y v6yaf oe verchet ae karei, 6rth rodi idi y ran oreu or kyuoeth gan wr.
A ga!6 a 6n[a]eth 4 atta6 y verch hynaf idaw Goronilla, a gofyn idi pa veint
y karei hi efo. 5 A thygu a Cnaeth hitheu y 6 nef a 7 daear 8 bot yn v6y y
karei hi euo noe heneit ehun. A chredu a 15 Cnaeth ynteu idi 9 hynny, a
dyCedut, 10 kanoedkymeint 11 y karei hi euo a hynny, y rodei ynteu draean 12
y gyuoeth genti hi y 6r 13 a deGissei yn ynys Prydein.
3. Ac yn ol honno gal 6 atta6 Ragua 1 y verch eil hynaf idaw, a gofyn idi pa
veint y karei hi euo. A thygu a 20 Cnaeth hitheu y gyuoetheu y nef ar daear 2
na aHei hi 3 dyCedut ar y thauaGtleueryd pa veint y karei hi euo. 4
A chredu a wnaeth ynteu hynny, ac adaC idi hitheu y rodi 5 yr g6r a de6issei,
a thraean 6 y gyuoeth 7 genti.
a Letters enclosed in square brackets [ ] are wanting in the MS.
VARIANTS FRwM BRITISH MUSEUM, ADDITIwNAL 19,707.
Ch. 1. 1 drycheuit 2 thrugeint 3 yn y Ilywaw hi 4 eu henweu
5 ragau
Ch. 2. 1 a heneint 2 yd adawei 3 yw 4 wnaeth 5 ef 6 yr 7 ar
8 dayaer 9 idi hi 10 dywedut wrthi 11 gymeint 12 dray an 13 yr gwr
Ch. 3. 1 ragau 2 dayar 3 om. 4 y karhei 5 y rodei hi (hi over line)
6 thrayan 7 kyfoeth
|
|
|
|
|
(delwedd B7036) (tudalen 140)
|
I
4 o LEAR AND HIS DAUGHTERS
4. Ac yna y gelwis 1 y verch jeuaf idaw attaG, a gouyn idi pa veint y karei
hi euo. 2 A dyCedut a Gnaeth hitheu y rygaru 3 ef eiryoet 4 megys y dylyei
uerch garu y that, ac nat ytoed et6a 5 yn peidaG ar karyant h6nn6 ac erchi
5 ida6 g6aranda6 yn graff pa veint oed hynny. A sef 6 oed hynny, y 7 veint y
bei y gyuoeth ae jechyt ae de6red. A blyghau a IlidiaC 8 a oruc ynteu, a
dyGedut 6rthi, kan oed kymeinty tremygassei euo 9 a hynny, val nacharei 10 hi
euo megys y karei y chwioryd ereill, 11 y diuarnei ynteu hi hyt
10 na 6 chaffei neb ry6 ran or ynys y gyt ac 6ynteu. Ny dy6at 12 ynteu nas
rodei hi 13 y wr ny hanffei c or ynys, o damweinei yr kyfry6 wr h6nn6 y
herchi heb argyfreu genti. Hyn heuyt a gadarnhaei hyt na lauuryei y geissaC
g6r idi megys yr rei ereill. 14 Kanys m6y y
15 karyssei ef hi nor rei ereiTI eiryoet, 15 a hitheu yn y dremygu ynteu 16
yn vwy nor rei ereill. 17
5. A heb ohir o gytgyghor y wyrda y rodes y d6y verchet hynaf idaw y
dywyssogyon 1 yr Alban a ChernyC, a hanner y gyuoeth 2 gantunt hyt tra [vei]
3 vy6 ef, a
20 gwedy bei var6, y kyoueth gantunt 4 yn deu haner. Ac yna g6edy clybot o
Aganipus vrenhin Freinc clot a phryt a thegwch Cordeilla, anuon kenadeu a
Gnaeth oe herchi yn wreic idaw, a dy6edut Crth y that y genad6ri. Ac ynteu a
dyCawt 5 y rodei y verch idaw ef heb argyfreu
25 genti, 6 kan daroed idaw rodi y gyuoeth ae eur ae aryant y 7 d6y verchet
ereill. 8 A phan gigleu Aganipus tecket y vorGyn, 9 kyflawn vu oe charyat. A
dy[6]edut 10 a wnaeth bot ida6 ef digaCn o eur ac aryant, ac nat oed reit
ida6 ef 6rth dim namyn gwreic delediG 11 dylyedawc y kaffei blant
Ch. 4. 1 y gelwis ynteu 2 y karei ef 3 ac y dywavt hitheu y karei 4 eiroet 5
om. "karyat hwnw 6 ac ysef 7 yny 8 a Ilidiaw om. 9 hi euo 10 ual y karei
11 megys y chwioryd y Heill *dyuarnei ynteu hi na 12 dywawt 13 na rodei ef hi
c hanfei 14 megys y Ileill 15 hihi nor ITeilf 16 tremygu ef 17 nor Ileill
Ch. 5. 1 tywyssogyon 2 y kyfoeth idaw 3 tra uei 4 yn gwbyl udunt wynteu
"genatwri 5 ac y dywawt ynteu 6 om. 7 gan y 8 y Ileill 9 ae thelediwet
add. 10 dywedut 11 telediw
|
|
|
|
|
(delwedd B7037) (tudalen 141)
|
LEAR
AND HIS DAUGHTERS 141
ohanei 12 yn etiued ar y kyuoeth. Ac yn diannot 13 y kadarnhawyt y briodas y
rygtunt. 14
6. Ac ym pen yspeit yg kylch di6ed oes Lyr y goresgynn6ys y dofyon y ran or
kyuoeth 1 a ganhalassei 2
ef yn 6ra61 dr6y hir o 3 amser; ac y rannassant y rygtunt 5 yn deu banner. Ac
o gymodloned y kymerth MaglaGn tywyssawc yr Alban Lyr attaC a deugein
marchawc y gyt ac ef, rac bot yn geGilid ganta6 bot heb varchogyon yn 4 y
osgord. A gCedy bot Lyr yn y wed honno gyt a Maglawn, blyghau a oruc CordeiHa
5 rac meint oed 6 o 10 varchogyon gyt ae that, 7 ac rac eu gCasanaethwyr
Gynteu yn teruysgu y Hys. A dywedut a Cnaeth wrth y g6r bot yn 8 digaGn deg
marchawc ar hugeint gyt ae that, a gelI6g y rei ereill ymdeith. A gwedy
dywedut hynny wrth Lyr, Itidiaw a oruc, ac ymadaw a MaglaGn, a mynet 15 hyt
at aril Kernyw y da6 y Hall; ae erbynyeit o hwnnw yn anrydedus.
7. Ac ny bu benn y vlwydyn yny daruu teruysc y rwg eu gwasanaethwyr. Ac 6rth
hynny y sorres Ragua y verch wrthaw, ac erchi idaw eH6g y varchogyon y wrthaw
20 eithyr pump marchaGc ae gwasanaethei. A thristaC a wnaeth Lyr yna yn va6r,
a chychCyn odyna elchCyl hyt
at y verch yr hynaf ida6, o dybygu trugarhau ohonaei GrthaG oe gynnal ae
varchogyon y gyt ac ef. Sef a wnaeth hitheu drwy y Hit tygu y gyuoetheu nef a
dayar 25 na chaffei ohir, ony ellygei y holl varchogyon y wrthaC eithyr vn y
gyt ac ef ae gwasanaethei; a dy[6]edut nat oed reit y wr kyuoet ac euo vn
Huossogrwyd y gyt ac ef, na theulu namyn vn g6r ae goassanaethei. A gCedy na
chaffei dim or a geissei gan y verchet, ellCg y varchogyon 30 a wnaeth eithir
vn y gyt ac ef.
Ch. 5. 12 ohonei 12 dianot 13 y rychint
Ch. 6. 1 y dofyon arnaw y gyfoeth 2 gynhalassei 3 om. 4 wrth 5 Goronilla
recte 6 a oed 7 gyt ac ef 8 from here to odyno (ch. 10, 1. 7) om.
|
|
|
|
|
(delwedd B7038) (tudalen 142)
|
142
LEAR AND HIS DAUGHTERS
8. A gGedy hot velly rynaGd, dGyn ar gof a oruc y gyuoeth ae deilygdaGt ae
anrydet ae vedyant, a thristau yn va6r, a medylyaG gofGy y verch a athoed y
Freinc idaG. Ac ovynhau hynny heuyt a 6naeth rac mor digaryat y
5 gellygassei ef hi y GrthaG; ac eissoes ny aUGys diodef y dianrydedu mal y
daroed. A chychGyn tu a Ffreinc a 6naeth.
9. A phan ytoed yn mynet yr Hog ac na Gelei neb y gyt ac ef namyn ar y
drydyd, gan GylaG y dyGaGt yr
lwymadraGd h6nn: "Ae ch6ich6i tyghetuenneu! pa le y kerdGch ch6i dros aGch
gnotaedic hynt? Pa acha6s y kyffroassaGch ch6i vivi eiryoet y arvyggGastat
detwydyt? Kanys mGy boen yG koffau kyuoeth g6edy coller, no chytdiodef
achenoctit heb ordyfneit kyuoeth kyn no
I S hynny. MGy boen y6 genyf i yr aGr hon goffav uyg kyuoeth am anryded yn yr
amser hGnnG, yn yr hGn yd oed y saGl gan mil o varchogyon ym damgylchynu yn
kerdet y gyt a mi, pan vydGn yn ymlad ar kestyH ac ar dinassoed ac yn
anreithaG kyvoeth vyg gelynyon, no
20 diodef y poen ar achenoctit a Gnaeth y gGyr hynn y mi, y rei a uydynt yna
dan vyn traen. a wch vi, a dGyweu nef a dayar! pa bryt y daG yr amser y
gallwyf y talu elchGyl yn y gGrthGyneb yr gGyr hynn? wch CordeiHa vyg karedic
verch! mor wir y6 dy ymadrawd teu di,
2 5 pan dyGedeist panyw val y bei vyg gaTIu am medyant am kyuoeth am
jeuegtit, panyG velly y karut ti vyui! Ac wrth hynny, tra vu vyg kyuoeth i yn
gaTIu rodi rodyon, pa6b am karei; ac nyt mi a gerynt namyn vy rodyon am
deuodeu am donyeu. Ac 6rth hynny, pan gilywys y
3 rodyon, y foes y karyat. Ac Grth hynny pa ffuruf y gallaf rac keGilyd
adolGyn nerth na chanhorthGy y genyt ti, Grth rysorri yg kam ohonaf i Grthyt
ti am dy doethineb
a leg. traet.
|
|
|
|
|
(delwedd B7039) (tudalen 143)
|
LEAR
AND HIS DAUGHTERS 143
di, ath rodi yn dremygedic gan debygu hot yn waeth dy di6ed noth whioryd
ereiH, a thitheu yn well ac yn doethach noc 6ynt6y? Kanys gCedy a rodeis i o
da a chyuoeth udunt hwy, y gCnaethant h6y vyui yn atttut ac yn echena6c om
gwlat am kyuoeth." 5
10. Ac y dan g6yna6 y aghyfnerth ofut yn y wed honno ef a doeth hyt ym Paris,
y dinas yd oed y verch yndaC. Ac anuon amylder o annercheu at y verch a
Cnaeth y dy6edut y ry6 agkyfreith a gyuaruu ac ef. A gwedy dyGedutor gennat
nat oed namyfn] ef ae [y]swein, sef a 10 wnaeth hit[h]eu anuon amylder o eur
ac aryant, ac erchi mynet ae that odyno hyt y myCn 1 dinas araH, a chymryt
arnaG y vot yn glaf, a gwneuthur enneint idaw, ac ardym- heru y gorff a
symudaw 2 dillat, a chymryt attaC deugein marchaCc ac eu k6eira6 3 yn
hardacyn syberC 4 oveirch 5 a 1 S diHat ac arueu; a g6edy darffei hynny,
anuon oe ulaen at 6 Aganipus vrenhin ac at 6 y uerch y dywedut y vot yn
dyuot.
A g6edy daruotgwneuthurkymeintac aarchyssei, 7 anuon a wnaeth Ilythyreu 8 at
y brenhin" ac at y verch ynteu y dywedut 9 y uot 10 yn dyuot 11 ar y
deugeinuet o varchogyon 12 20 gwedy y 13 rydehol oe dofyon o ynys Prydein, yn
dyuot y geissa6 porth gantunt 6ynteu 13 y oresgyn y gyfoeth dracheuen. 14
Aphan gigleu y brenhin hynny, kychwyn a wnaeth ef ae wreic ae deulu 15 yn y
erbyn 16 yn anrydedus, mal yd oed deilwg 17 erbynyeit 18 g6r a uei yn gyhyt
ac euo 19 25 yn vrenhin ar ynys Prydein. A hyt tra uu yn Freinc, y rodesy
brenhin lywodraeth 20 ygyuoeth 21 ida6, mal 22 ybei ha6s idaC caffel porth a
nerth y oresgyn y gyuoeth drachefyn. 23
11. Acynayd anuonet g6ys dros 6yneb teyrnas Freinc
Ch. 10. 1 hyt yn 2 y add. 3 kyweiraw 4 yn hard syberw 5 veirych 6 ar 7
kymeint a hynny 8 Ilyr "brenhin 9 ynteu y dywedut om. IQeiadd. 11 yn
dyuot om. 12 deugeinuet marchawc 13 om. 14 kyuoeth drachefyn 15 teulu 16 yn
erbyn Ilyr 17 teilwg 18 erbyneit 19 ef 20 Hywodraeth 21 kyuoeth 22 val 23 idaw
ef add.
|
|
|
|
|
(delwedd B7040) (tudalen 144)
|
144
LEAR AND HIS DAUGHTERS
y gynuITaC 1 holl de6red y uynet 2 gyt a Lyr y oresgyn y gyuoeth 3 drachefyn
ida6. A gGedy hot pob peth yn barawt, kych6yn a oruc Lyr a Chordeilla y verch
ar IIu h6nn6 gantunt, a cherdet yny doethant y ynys Prydein, 5 ac yn diannot
ymlad ae dofyon a chael 4 y fudugolyaeth. A g6edy gCedu pob peth or ynys ida6
ef 5 i 6 bu var6 Lyr yn y dryded vlwydyn; ac y bu [var6] 7 Aganipus vrenhin
Freinc. Ac yna y kymerth Cordeilla Hy6odraeth y deyrnas 8 yn y Ha 6 ehun. Ac
y cladwyt Lyr y my6n
10 dayardy a a 6naeth ehun y dan auon Sorram. Ar demyl& honno ry wnathoed
9 yn anryded yr du6 a e!6it yna 10 Bifrontisiani. A phan delei wylua y demyl
11 honno, y deuei holl grefydCyr y dinas ar wlat oe anrydedu. Ac y dechreuit
c pob gCeith or a dechreuit hyt ym pen y
15 vlGydyn. A gCedy gCledychu pump 12 mly ned o GordeiHa yn dagnouedus, 13 y
kyuodes y deu nyeint yn y herbyn, Morgan 14 vab MaglaCn tywyssawc yr Alban, a
Chuneda 15 vab Henwyn tyCyssaGc Kernyw, a IIu aruaCc gantunt. A daly
Cordeilla a Cnaethant ae charcharu. 16 Ac yn y
20 carchar h6nn6 17 o dolur kolli y kyuoeth 18 y gwnaeth ehun y Heith.
Ch. 11. 1 y add. 2 wrth eu hellwg y 3 kyfoeth 4 chaff el 5 om. 6y 7 varw 8
teyrnas "dayarty 6 temyl 9 a wnathoed ehun 10 ena 11 demhyl c dechrewit
12 pvm (but a stroke has been added below as if to change v to y) 13
dagneuedus 14 Margan 15 Chueda 16 A charcharu: ae daly ae charcharu 17 hvnv
18 chyfoeth
|
|
|
|
|
(delwedd B7041) (tudalen 145)
|
II.
THE STORY OF ARTHUR. FRwM THE RED BwwK OF HERGEST.
i. AgGedy mar6 Uthur Pendragon yd ymgynullassant holl wyrda ynys Prydein, jeirll
a barGneit 1 a marchogyon vrdawl ac escyb ac abadeu ac athrawon hyt yg Kaer
Vudei. Ac o gytsynyedigaeth paCb yd archyssant y Dyfric archescob Kaer Lion
ar Wysc vrdaG Arthur y vab 5 ynteu 2 yn vrenhin. Ac eu hagen ae kymhellei y
hynny. Kanys pan gigleu y Saeson marwolyaeth 3 Vthur Pen- dragon, 4 yd
ettygyssynt wynteu genadeu hyt yn Germania y geissaG porth. Ac neur dathoed 5
Ilyghes va6r attunt, a Cholgrim yn ty6yssa6c 6 arnadunt. Ac neur daroed!w
udunt goreskyn 7 o Humyr hyt y mor a Chatyneis 8 yn y gogled. Sef oed hynny y
dryded rann y ynys Prydein. A gwedy gwelet o Dyfric archescob drueni y bobyl
ae hymdiuedi, ef a gymerth escyb y gyt ac ef, ac a dodes coron yteyrnas am
ben Arthur. A phymthegmlwyd oed 15 Arthur yna, ac ny chlywsit ar neb araTI
eiryoet 9 y deuodeu o dewred a haelder a oed arnaw ef. Ida6 ef hefyt yd
enillyssei y dayoni anyanaGl a oed arna6 y veint rat honno, hyt pan oed
garedic ef gan ba6b or a glywei 10 dywetut amdanaG. 11 AcGrth hynny gGedy y
arderchockau 20 ef or vrenhinaGl enryded hGnnG, gan gadG ohonaG y gnotaedic
12 defa6t a 13 ymrodes y haelder. Ac odyna kymeint o amylder marchogyon a
lithrei attaw, a megys y dyffygyei idaw da y rodi 14 udunt yn vynych.
Aceissoes
VARIANTS FRwM BRITISH MUSEUM, ADDITIwNAL 19,707.
(Ch. 1). 1 barvnyeit, 2 arthwr ap vthyr, 3 'marwolaeth, 4 bendragon, 5
dothoed, 6 dywyasavc, 7 gverescyn, 8 mor kateneis, 9 eiroet, 10 glywhei, 11
ymdanav anwaethach or ae gwelei, 12 nottaedic, 13 ef a, 14 rodei,
K
|
|
|
|
|
(delwedd B7042) (tudalen 146)
|
146
THE STORY OF ARTHUR
py diw bynhac y bo haelder anyanawl y gyt a phrofedic 15 volyant, kyt bo
eisseu arnaG ar dalym, 16 yr hynny ny at Du6 wastat aghenoctit y argyCedu
idaC.
2. Ac 6rth hynny Arthur, kanys molyant a getym- 5 deithockaei 1 haelder a
dayoni, Tlunyaethu ryfel a oruc ary
Saeson, hyt pan vei oc eu golut h6y 2 y kyfoethogei ynteu y teulu ae
varchogyon. Kanys ia6nder a dyskei hynny ida6; kanys ef a dylyei o dreftatad
dylyet hoTI lywodraeth ynys Prydein. A chynnuHaG a oruc ef yr hoTI ieuenctit
10 a oed darystygedic ida6 ef, a chyrchu parth a Chaer EffraCc. 3 A gwedy
gCybot o Golgrim hynny, kynuIIaC a oruc ynteu y Saeson ar Yscotteit ar Ffichteit,
ac y gyt ac 4 aneiryf luossogrCyd nifer gantaG dyuot yn erbyn Arthur hyt yg
glan Dulas. A gwedy ymgyfaruot yna
150 bop 5 parth y dygwydassant HaCer or deu lu. Ac or diwed Arthur a gafas y
vudugolyaeth. A ffo a oruc Colgrim 6 y dinas Kaer Efrawc. Arthur ae lu a
gych- wynGys 7 ac a werchetwis 8 arnaw.
3. A gwedy clybot o Baldwf 1 y vraCt ynteu 2 hynny, 3 ef 20 a gyrchawd tu ar
He yd oed y vrawt yg gwarchae, 4 a chwe
mil o wyr gantaG y geissa6 y rydhau odyno. Kanys yr amser yd ymladyssei 5
Arthur ae vraCt ef, yd oed Baldwf 6 yna ar Ian y mor yn aros 7 dyuot Chledric
8 o Germania, a oed yn dyuot a phorth ganta6 udunt. Ac 6rth hynny 25 gwedy y
dyuot ar 9 dec milltir y 6rth y gaer, darparu a oruc d6yn kyrch nos am ben
Arthur ae lu. Ac eissoes nyt ymgela6d 10 hynny rac Arthur. Yna 11 yd erchis
ynteu y Gadwr 12 tyGyssawc 13 Kernyw kymryt whe chant marchaGc a their mil o
bedyt 14 y gyt ac ef a mynet yn
(Ch.) 1. 15 phrouygedic, 16 talym
(Ch. 2). 1 gytynideithoccaei, 2 wy, 3 efrawc, 4 om., 5 pop, 6 golgrim,
7"gylchynwys y dinas, 8 ae gwarchetwis
(Ch. 3). 1 oaldvlf, 2 om., 3 y warchae, 4 yg gvarchae om., 5 ymladyssei, 6
valdvlf, 7 arhos, 8 cheldric, 9 hvt ar, 10 ymgelvvs, 11 om., 12 kadvr, 13
iarll, 14 pedyd
|
|
|
|
|
(delwedd B7043) (tudalen 147)
|
THE STORY OF ARTHUR 147
eu herbyn, ac eu ragot y nos honno y fford y doynt. A gwedy kaffel o GadGr
gwybot y fford y doynt y gelynyon, eu kyrchu a oruc Kad6r yn deissyfyt. A
gGedy briwaC eu bydinoed ac eu hyssigaC a Had Tlawer onadunt, kymell y Saeson
a oruc ar ffo. 5
4. Ac 6rth hynny diruaCr dristyt a gofal a gymerth Baldwf 1 yndaC, 2 6rth na
aI16ys eHwg 3 y vra6t or gGarchae yd oed yndaw. A medylya6 a oruc py wed y
gallei gaff el 4 kyffur 5 y 6 ymdidan ae vrawt; kanys ef a dybygei y kaffei
bop 7 un onadunt 8 eft deu rydit a gwaret yn hoTIawl, pel 9 10 keffynt
ymdidan y gyt. A gCedy na chaffei fford arall yn y byt, eillaw y waTIt 10 ae
varyf a oruc, a chymryt telyn yn y laG, ac yn rith erestyn a gwaryyd dyuot ym
plith y Ilu ar Tluesteu. Ar clymeu 11 a ganei ef a dangossynt y vot yn
telynyaCr. 12 Ac or diwed gwedy na thybygei neb 15 y uot ef yn tywyssawc
falst mal yd oed, nessau a oruc parth a muroed y gaer dan ganu y telyn. A
gwedy y adnabot or gGyr o vy(m, y dynu 13 a orugant 6rth raffeu y my6n. A
gCedy gGelet ohona6 y vrawt, ymgaru a orugant megys na ry ymwelynt 14 drwy
laGer o yspeit kyn 20 no hynny. Ac val yd oedynt uelly yn medylyaG ac yn
keissaC ystryG py wed y geHynt ymrydhau odyno, ac yn annobeithaG oe rydit,
nachaf eu kenadeu yn dyuot o Germania, a whe chan Hog yn IlaGn o varchogyon
aruaCc gantunt, a Cheldric yn dywyssawc arnadunt, ac yn 25 disgynu yn yr
Alban.
5 . A gwedy clybot hynny o Arthur, ymadaw a oruc ynteu ar dinas rac petruster
ymlad ar veint nifer honno, 1 a mynet odyno hyt yn Lundein. Ac yno galG attaw
a oruc holl wyrda y deyrnas yscolheigon a Heygyon, ac 3
(Ch. 4). 1 baldvlf, 2 ac ynda, 3 gellwg, 4 kaffel, 5 kyfrwch 6 om., 7 kanys
ef a tybygei pop, 8 ohonunt, 9 bei, 10 ben? 1 1 ar crychyadeu add., 12
telynawr 13 tynnu, 14 nar ymwelynt
(Ch. 5). 1 hvnnv
|
|
|
|
|
(delwedd B7044) (tudalen 148)
|
148
THE STORY OF ARTHUR
ymgyghor ac wynt beth a wnelynt 2 am hynny. Sef a gawssant o gyghor y kGnsli
hGnnw; anuon kenadeu a orugant hyt ar Howel 3 vab Emyr Lydaw, brenhin Brytaen
Vechan, y uenegi ida6 yr ormes a dathoed gan y Paganyeit 5 ar 4 ynys Prydein.
Kanys nei uab y 5 chCaer oed Howel 3 y Arthur. A g6edy clybot o Howel 3 y
ryfel ar aflonydwch a oed ar y ewythyr, erchi parattoi Ilyges a oruc, 6 a
chynuTlaw pymtheg mil o uarchogyon aruaGc. Ac ar y g6ynt kyntaf a gafas yn y
ol, y deuth y borth HamCnt
10 yr tir y 7 ynys Prydein. Ac Arthur ae haruoTIes ynteu or enryded y gGedei
aruoTI gwr kyfurd a hwnnw; ac yn vynych ymgaru 8 bop eilwers.
6. Ac odyna gGedy TlithraG ychydic o dieuoed, 1 wynt a gyrchassant parth a
Chaer LGytcoet, yr hon [a elwir] 2
15 Lincol yr a6r honn, ac yssyd ossodedic yn y wlat a elwir Lindysei ar benn
mynyd r6g d6y auon. Ac 6rth y gaer honno yd oed y Paganyeit yn eisted. A
gCedy eu dyuot yno y gyt ac eu holl niferoed, ymlad a orugant ar Saeson. Ac
aglywedic aerua a 6naethant o honunt. 3
20 Kanys chwe mil onadunt a dyg6ydassant yn yr un dyd h(mn6. Rei oc eu Had,
ereitt oc eu bodi 4 a gollassant eu heneideu. Ac wrth hynny rei 5 ereill yn
gyflawn o ofyn adaC y dinas a orugant, a chymryteu ffo 6 yn Ilediogelwch
udunt. Ac ny orffowyswys Arthur oc eu hymlit hyt 7 yn
25 H6yn Kelydon. Ac yno ymgynull o bop He a orugant oc eu fo, 8 a medylyaG 9
gwrthCynebu y Arthur. Ac odyna gCedy dechreu ymlad, aerua a Cnaethant or
Brytanyeit gan eu hamdiffyn ehunein yn wrawl; kanys o wascaGt y gwyd yn eu
kanhorthGy yd oedynt yn aruer o daflu
3 ergytyeu, 10 ac y gochelynt wynteu 11 ergytyeu y Brytanyeit.
(Ch. 5). 2 wnelhynt, 3 hvel, 4 y, 5 om., 6 a oruc om., 7 om., 8 yd amblygu y
ynigaru
(Ch. 6). 1 dydyeu, 2 a elwir, 3 ohonu, 4 yn yr afonoed add., 5 y rei, 6 fo yn
y He, 7 hyt pan deuthant hyt, 8 oc eu fo a orugant, 9 odyno add< y 10
kanys o wasgavt y gvyd yii eu kanhorthvy yd aruerynt, 11 om.
|
|
|
|
|
(delwedd B7045) (tudalen 149)
|
THE
STORY OF ARTHUR 149
A phan welas Arthur hynny, yd erchis ynteu trychu y coet or parth h6nn6 yr
flwyn, a chymryt y kyffyon hynny ar tra6sprenneu 12 ac eu gossot yn eu kylch,
ac eu gwarchae yno megys na cheffynt vynet odyno, yny ymrodynt idaG, neu yny
vydynt veirC o newyn. A 5 g6edy daruot gwneuthur y kae, y dodes Arthur y
varchogyon yn vydinoed yg kylch y IlCyn. Ac yno y buant uelly tri dieu a
their nos. A phan welas y Saeson nat oed dim b6yt gantunt, rac eu marw oil o
newyn wynt a odologyssant 13 y Arthur y 14 gellwg yn ryd 10 y eu Tlogeu y
uynet y eu g61at; ac ada6 ida6 ynteu eu heur ac eu haryant ac eu hoi! sCHt, a
theyrnget ida6 bop 15 blwydyn o Germania; a chadarnhau hynny gan rodi
gwystlon. Ac Arthur a gauas yn y gyghor kymryt hynny y gantunt, ac eu gellwg
16 y eu Hogeu. 15
7. Ac ual 1 yd oedynt 2 yn rCygaw moroed yn my net tu ae g61at, y bu ediuar
gantunt gCneuthur 3 yr amot h6nn6 ac Arthur; a throssi eu hwyleu drachefyn
parth ac ynys Prydein, a dyuot y draeth Totneis 4 yr tir, a dechreu anreithaG
y gdadoed hyt yn Hafren, a Had y tir- 20 diwollodron a orugant. Ac odyna y
kymerassant eu hynt hyt yg Kaer Vadon, ac eisted 6rth y gaer, ac ymlada hi. A
g6edy menegi hynny 5 y Arthur, ryfedu a oruc meint eu twyll ac eu
hyskymundaCt, 6 ac yn diannot crogi eu g6ystlon. Ac ymada6 a oruc ar Yscoteit
ac ar 25 Ffichteit yd oed yn y 7 kywarsagu. A bryssyaC a oruc y distryw y
Saeson. Goualus oed am adaC Howel ap 8 Emyr LydaC yn glaf yg Kaer Alclut o
Crthrwm heint. Ac or diwed g6edy dyuot hyt y He y gwelei y Saeson, y dywawt
ef ual hyn: " Kany 9 bo teilwg gan yr 30 ysgymunedigyon Saeson 10 cad6
ffyd wrthyf i, 11 miui
(Ch. 6). 12 travs, 13 adologyssant, 14 eu, 15 heuyt pop, 16 gollvg
(Ch. 7). 1 mal, 2 oedyn, 3 wneuthur, 4 traeth tutneis, 5 hyn, 6 hyscum-
yndawt, 7 yny eu, 8 hvel inab, 9 kyny, 10 tvyllwyr anudonavl add.,
11 vrthym ni?
|
|
|
|
|
(delwedd B7046) (tudalen 150)
|
150
THE STORY OF ARTHUR
a gadGaf ffyd wrth DuC; ac y gyt a hynny oe nerth 12 ynteu a dialaf hedi6
waet vyg ki6ta6twyr arnadunt. 13 G6isg6ch a6ch arueu, wyr, g6isg6ch, ac yn GraGl
kyrchGn y bratwyr hynn. Heb petruster 14 gan ganhorthwy Crist 5 ni a
orfydwn.'
8. A gwedy dywedut o Arthur hynny, Dyfric archescob Kaer Lion ar Wysc a
safaGd ar ben bryn goruchel, a dywedut ual hynn a oruc: " Ha
wyrda," heb ef, "y rei yssyd arderchaGc o gristonogawl ffyd
ohonawch,
10 kyuodwch; koffeCch waet a6ch ki6tawt6yr, yr h6nn yssyd ellygedic drwy urat
y Paganyeit racco; kanys tragywydaCl waratwyd y6 y6ch, onyt ymrodCch y
amdiffyn aCch gClat ach rydit. Ac 6rth hynny ymledwch dros a6ch gClat, ac or
byd reit ywch, diodefwch ageu drosti.
15 Kanys yr agheu honno a vyd budugolyaeth a buched yr eneit. P6y bynhac
hedi6 a el y agheu, ef ehunan a ymryd yn wiraberth y Du6, y g6r a vu teilCg
gantaw rodi y eneit dros y vrodyr. Ac wrth hynny p6y bynhac ohanawch a lader
yn yr ymlad h6nn, bit yr agheu honno
20 yn benyt idaG ac yn vadeueint oe bechodeu, y dan amot nas gochelo, or
damweina y dyuot."
9. A gGedy kymryt bendyth y g6r h6nn6, bryssyaG a oruc pawb y wisgaw eu
harueu ymdanunt, ac ufudhau y gymenediweu yr archescob. Ac yna Arthur a w r
isca6d
25 ymdanaw Huruc a oed teilGg y vrenhin. Penffestin eureit yskythredic ac
ar6yd dreic a adassGyt oe benn. Taryan a gymerth ar y ysgCyd, yr honn a elCit
GCenn, yn yr hon yd oed de!6 yr arglwydes Veir yn yskythredic; kanys ym pop
yg a reit y galwei ef arnei ac y coffei. Ac a rGymwyt
3 a Chaletuwlch y gledyf goreu, yr h6nn a wnathoedit yn ynys Avallach. Gleif
a deck[a]a6d y deheu ef, yr h6nn a elwit Ron; vchel oed hwnnC a Tlydan ac
adas y aerua.
(Ch. 7). 12 ae y gyt ac nerth, 13 arnadunt vy, 14 a heb petrus
|
|
|
|
|
(delwedd B7047) (tudalen 151)
|
THE
STORY OF ARTHUR 151
Ac odyna g6edy Ilunyaethu y bydinoed o bop parth, y Saeson yn her6yd eu
deuaCt kyrchu yn Ie6 a Cnaethant, ac ar hyt y dyd yn 6ra61 gwrthwynebu yr
Brytanyeit. Ac or diwed gwedy trossi yr heul ar y dygGydedigaeth, achub mynyd
mawr, a oed yn agos udunt, 5 a 6naeth y Saeson, a chynal h6nn6 yn Tie casteH
udunt; a chan ymdiret yn amylder eu nifer tybygu bot yn digaCn vdunt o
gedernit y mynyd. A gGedy d6yn or heul y dyd arall rac wyneb, Arthur ae lu a
eskynnaCd pen y mynyd. Ac eissoes Ha6er o wyr a goTTes ef; kanys haCs 10 oed
yr Saeson o penn y mynyd argywedu yr Brytanyeit [noc yr Brytanyeit] yg
gCrthwyneb y mynyd argywedu yr Saeson. Ac or diwed gan v6yhau grym a Ilafur,
g6edy caffel or Brytanyeit penn y mynyd, yn y He Gynt a dangossassant eu
deheuoed yr Saeson. Ac yn erbyn 15 hynny y Saeson yn wrawl a ossodassant eu
bronoed yn eu gwrthCyneb Cynteu, ac oc eu holl angerd ymgynhal yn eu herbyn.
A gwedy treula6 TIaCer or dyd uelly, Hidiaw a oruc Arthur rac hCyret y gwelei
y vudugolyaeth yn dyuot idaw. Ac ar hynny noethi Caletudlch a oruc, 20 a galC
en6 yr arglCydes Ueir; ac o vuan ruthur kyrchu y Tie te6af y gwelei vydinoed
y Saeson. A ph6y bynhac a gyfarffei ac ef, gan a!6 en6 Du6 a o vn dyrnawt y
Hadei. Ac ny orffowyssawd ar vn ruthur honno, hyt pan ladawd a Chaletfwlch
ehun trugein wyr a phetwar can wr. A 25 gwedy gwelet or Brytanyeit hynny,
teChau eu toruoed a wnaethant wynteu ae ymlit ynteu, ac o bop parth udunt
g6neuthur aerua. Ac yn y He y dygwydassant Golgrim a Bald61f y vra6t a Ha6er
o vilyoed y gyt ac 6ynt. A phan welas Cheldric perigyl y gedymdeithon, yn y
He 30 heb annot ymchoelut a oruc y gyt ar rei ereiH ar ffo. 10. A gwedy
caffel o Arthur y uudugolyaeth honno,
a enw duw: MS. duw duw.
|
|
|
|
|
(delwedd B7048) (tudalen 152)
|
152
THE STORY OF ARTHUR
ef a erchis y Gad6r iarH KernyC erlit y Saeson, hyt tra vryssyei ynteu yr
Alban. Kanys menegi ar daroed idaC ry dyuot yr Yscotteit ar Ffichteit y ymlad
a Chaer Alclut, y He yd ada6ssei ef Howel y nei yn glaf. Ac 5 6rth hynny y
bryssyei ynteu yno rac caffel y gaer arna6. Ac odyna Kad6r tywyssaCc Kerny6 a
deg mil y gyt ac ef a ymlynaCd y Saeson. Ac nyt yn eu hoi yd aeth, namyn
achubeit eu Hogeu yn gyntaf a oruc, rac caffel onadunt diogelwch nac amdiffyn
or Hogeu. A gwedy
10 caffel eu Ilogeu ohonaw, dodi a oruc y marchogyon aruawc goreu a oed ar y
he!6 yndunt, rac caffel or Saeson ford udunt, os yno y kyrchynt. A gCedy
daruot cadarnhau y Ilogeu arnunt uefiy, ar vrys ymchoelut a oruc ar y elynyon
ac eu Had heb drugared, gan eilenCi
15 gorchymynneu Arthur amdanunt. Rei o deudyblic boen a gywarsegit, a rei
onadunt o oergrynedic callonneu a ffoynt yr coedyd ac yr ITwyneu, ereill yr
mynyded ar gogofeu y geissa6 yspeit y achwanegu eu hoedel. Ac ordiwed gCedy
nat oed udunt neb ry6 diogelCch, yr hyn
20 a dihegis onadunt yn vriCedic, 6ynt a ymgynullassant a hyt yn ynys Danet.
A hyt yno tywyssaCc KernyG ae hymlynawd gan eu Had. Ac ny orffo6yssa6d hyt
pan las Cheldric; ac eu kymell 6ynteu oil y laC gan rodi g6ystlon.
25 ii. Ac yna gwedy kadarnhau tagnefed ar Saeson, yn y He mynet a oruc yn ol
Arthur hyt yg Kaer Alclut, yr hon ry daroed y Arthur y rydhau y gan yr
Yscotteit ar Fichteit. Ac odyna y kyrchaCd Arthur ae lu hyt y Mureif , y wlat
a elGir o en6 araH Reget. Ac yno y g6archaea6d
30 ef yr Yscotteit ar Fichteit, y rei kyn no hynny a ymladyssynt yn erbyn
Arthur. A gwedy eu dyuot ar ffo hyt y wlat honno, Cynt a aethant hyt yn Lyn
MS. ymgymullassant.
|
|
|
|
|
(delwedd B7049) (tudalen 153)
|
THE
STORY OF ARTHUR 153
LumonGy, a chymryt yr ynysed a oedynt yn y ttyn yn gedernit udunt. Kanys tri
ugein ynys a oedynt yn y Hyn, a thri ugein karrec, a nyth eryr ym pop karrec.
A rei hynny pop Kalan Mei a doynt y gyt. Ac ar y Tleis a genynt yna dynyon y
wlat honno a adnebydei y damweineu 5 a delei yn y v!6ydyn rac 6yneb. Ac y gyt
a hynny tri ugein auon a redei yr Ilyn. Ac ny redei or Tlyn namyn vn avon yr
mor. Ac yr ynyssed hynny y foyssynt y gelynyon y geissaw amdiffyn o gedernit
y Hyn. Ac ny dygrynoes udunt namyn ychydic. Kanys kynuIlaC 10 Hogeu a wnaeth
Arthur, a chylchynu yr avonoed ar Tlyn, hyt na chaffei neb vynetodyno.
Aphymtheg ni[w]arna6t y bu yn eu gGarchae nelly, hyt pan vuant veir6 hyt ar
vilyoed.
12. Ac mal yd oed Arthur yn eu gCarchae uelly, 15 nachaf vrenhin ICerdon yn
dyuot a Hyghes gantaw ac amylder o bobloed achyfyeithydyon yn borth yr
Yscotteit ar Freinc. Ac 6rth hynny ymadaw a oruc Arthur ar Ilyn, ac ymchoelut
y arueu yn y G6ydyl, ar rei hynny gan eu Had heb drugared a gymhellwys ar ffo
20 y eu gwlat. A gCedy y uudugolyaeth honno ymchoylut draegefyn elchwyl y
vynnu dileu kenedyl yr Yscotteit ar Fichteit hyt ar dim. A g6edy nat arbedei
neb megys y keffit, ymgynnuIIaw y gyt a Gnaethant escyb y druan wlat honno y
gyt ae hyscolheigon or a oed darystygedic 25 udunt, y gyt ac escyrn y seint
ac eu creireu. Ac yn troet noethon y deuthant hyt rac bron Arthur, ac erchi y
drugared dros atlibin y bobyl honno, ac ar eu glinyeu y wediaw hyt pan
drugarhaei Crthunt. Kanys digawn o berigyl a drCc ry wnadoed udunt; kanyt oed
reit ida6 30 dilit hyt ar dim yr hyn a dihagyssei onadunt. A gwedy erchi
trugared onadunt ar y, wed honno, wylaC o warder a oruc Arthur, a rodi yr
gGyrda seint hynny eu harch.
|
|
|
|
|
(delwedd B7050) (tudalen 154)
|
154
THE STORY OF ARTHUR
13. A gwedy daruot a hynny, syllu a oruc Howel uab Emyr Lyda6 ac enryfedu ansawdy
Tlyn, y sa61 avonoedar sa61 ynyssed ar sad gerricar sa61 nythot eryrot a oed
yn y Ilyn. Ac ual yd oed yn ryfedu hynny, Arthur a dyCaGt
5 6rtha6 hot Tlyn arall yny 61at honno oed ryfedach no honno. Ac nyt oed bell
odyno, ac ugeint troetued yn y hyt, a vgeint yn y Het, a hynny yn bedrogyl; a
phedeir kenedyl o bysca6t amryG yndi; ac ny cheffit byth un or rei hynny yn
ran y gilyd. ** Ac y mae Tlyn
iQaraTI," heb ef, " yg Kymry ar Ian Hafren, a dynyon y wlat honno
ae geilG Lyn LiaGn. Ar Hyn honno, pan vo y mor yn IIa6n, y kymer y dwfwr
yndaC ac y I16nc megys morgerftyn, hyt na chudyo y glanneu. Ac y gyt ac yd
ymchoelo y mor draegefyn y dreia6, y gwrthyt y Tlyn y
15 d6f6r a gymerei yndi, ac y b6r6 ohonei megys mynyd, hyt pan el dros y
glanneu. Ac o damweinei yna vot neb yn sefyll ae wyneb att y Hyn, o
chyuarffei dim o asgeTlwrych h6nn6 ae dillat, 6 anaCd vydei idaG ymdianc, hyt
nas sucknei y Ilyn ef yndaC. Ac o bydei ynteu ae
20 gefyn attaC, yr nesset vei idi yn sefyll, nyt argywedei ida6 dim."
14. A gCedy hedychu ar Yscotteit y brenhin a aeth hyt yg Kaer Efrawc, y
anrydedu gwylua y Nadolic a oed yn agos. A phan welas ef yr eg!6ysseu g6edy
eu distryG
25 hyt y IlaCr, doluryaG yn ua6r a oruc. Kanys gwedy dehol Sans6n c archescob
ar gwyrdamawr enrydedus ereill y gyt ac ef, Ilosci yr eglCysseu ar temleu a
wnathoed y Saeson, a distry6 gGassanaeth Du6 ym pop He. Kanys pan deuthant yr
anreithwyr hynny, y foes SamsGn archescob a seith escyb y gyt ac ef hyt yn
LydaC. Ac
30 yno yn enrydedus yd erbynywyt hyt y dyd diGethaf oe
MS. daruawt. * MS. diHan. c leg. Samswn.
|
|
|
|
|
(delwedd B7051) (tudalen 155)
|
THE
STORY OF ARTHUR 155
vuched. Ac yno gGedy galw pa6b y gyt or yscolheigon ac or bobyl o gyt gyghor
pa6b yg kyt ef a ossodes Priaf y gaplan ehunan yn archescob yg Kaer EfraGc.
Ar eglCysseu diwreidedic hyt y fiawr ef ae hatnewydCys, ac ae hadurnawd a o
grevydusson genveinoed o wyr a 5 gwraged. Ar gwyrda bonhedtgyon dylyedawc a
ry deholassei y Saeson ac a ducsynt tref eu tat, ef a rodes y bawp eu dylyet ac
eu hanryded.
15. Ac ym plith y rei hynny yd oedynt tri broder, a hanhoedynt vrenhinawl
dylyet, nyt amgen, Leu uab 10 Kynuarch ac Vryen uab Kynuarch ac AraGn uab
Kyniiarch. A chyn dyuot gormes y Saeson, y rei hynny
a dylyynt tywyssogaeth y gwledi hynny. Ac yr g6yr hynny, megys y bawp or
dylyedogyon ereilt, ef a vynnaCd talu eu dylyet. Ac wrth hynny ef a rodes y
15 Arawn vab Kynuarch Yscotlont. Ac y Vryen y rodes Reget dan y tervyneu. Ac
y Leu uab Kynuarch (y gwr yd oed y chwaer gantaw yr yn oes Emrys Wledic, ac
yd oed idaw deu vab ohonei, Gwalchmei a Medrawt), y hGnnw y rodes
tyw[y]ssogaeth Lodoneis a gwledi ereill a 20 berthynei attei. Ac or diwed
gGedy d6yn yr ynys ar y theruyneu yn holla61 ar y b hen teilygdawt ae
hedychu, ef a gymerth gwreic. Sef oed y henw Gwenhwyfar, yr honn a oed o
uonhedickaf genedyl gwyr Rufein, ac a uagyssit yn Hys Kadwr iarll Kernyw.
Pryt honno ae 25 thegwch a orchyfygei ynys Prydein.
16. A phan deuth y gwanwyn araf rac 6yneb, ef a barattoes Hyges ac a [a]eth
hyt yn ICerdon. Kanys honno a vynei y goreskyn idaG ehun. Ac ual y deuth yr
tir, nachaf Gillamwri vrenhin IGerdon ac amylder [o] 30 bobyl gantaG yn dyuot
yn erbyn Arthur wrth ymladac ef.
* MS. hardurnawd. * ar y: ae MS.
|
|
|
|
|
(delwedd B7052) (tudalen 156)
|
156
THE STORY OF ARTHUR
A gwedy dechreu ymlad, yn y He y bobyl noeth diarueu a ymchoelyssant
drachefyn ar ffo yr He y keffynt wascaCt ac amdiffyn. Ac ny bu vn gohir yn
dala GillamGri ae gymeH wrth ewyllys Arthur. Ac Crth hynny holl 5 tywyssogyon
I6erdon rac ofyn a doethant, ac o agreifft a ymrodassant oc eu bod yn wyr y
Arthur.
17. Agwedy daruot ida6 oresgyn hoHICerdon ae hedychu, Arthur a aeth hyt yn Islont
yn y lyges. A gGedy ymlad ar bobyl honno, ef ae goresgynnCys. Ac odyna dros
yr
10 ynyssed ereiH yd aeth y glot ef, ac na aTIei vn teyrnas gwrthwynebu ida6.
Doldan brenhin Godlont a Gwinwas vrenhin wrch oc eu bod a deuthant y wrhau
idaC gan dalu teyrnget ida6 bop b!6ydyn. Ac odyna gwedy HithraG y gayaf hwnnC
heibaC, Arthur a ymchoelaGd
15 drachefyn hyt yn ynys Prydein, y atneCydu ansawd y deyrnas ac y gadarnhau
tagnefed yndi. Ac yno y bu deudeg mlyned ar vntu.
1 8. Ac yna [y] gwahaCd atta6 marchogyon deCr clotua6r o arall wladoed a
phell teyrnassoed ac amylhau
20 y deulu, megys yd oed kyghoruynt gan teyrnassoed pell y wrthaC meint clot
y lys, a ryodres y teulu ae molyant. A cheissa6 a wnaei ba6p kyffelybu a
discyblu y wrth lys Arthur, ac y 6rth y varchogyon ae deulu. Kanyt oed dim
gan vn dylyedaCc yn y teyrnassoed pell y 6rthunt,
25 ony ellynt ymgeffelybu a marchogyon Arthur oc eu g6iscoed ac oc eu harueu
ac oc eu marchogaeth. A gCedy ehedec y glot ae volyant ae haelder dros
eithafoed y byt, ofyn a gymerassant brenhined tramor teyrnassoed racdaw, rac
y dyuot y oresgyn eu kyfoetheu ac eu
30 gwladoed. Ac Crth hynny rac gofeilon a phrydereu, sef a wnaei paGb ohonunt
atnewydu y keyryd ar dinassoed ar tyreu ar kestyH, ac adeilat ereiH o neGyd
yn Heoed cryno.
MS. rootdres.
|
|
|
|
|
(delwedd B7053) (tudalen 157)
|
THE
STORY OF ARTHUR 157
Sef achaCs oed hynny, o delei Arthur am eu penn, megys y keffynt y Heoed
kadarn hynny yn amdiffyn, or bei reit.
19. A gwedy gGybot o Arthur bot y ofyn velly ar bawp, ymardyrchauel a oruc
ynteu a medylyaC goresgyn yr holl Europpa. Sef oed hynny, trayan y byt. Ac
odyna S parattoi Ilyges a oruc. Ac yn gyntaf kyrchu Lychlyn
a oruc, hyt pan vei Leu uab Kynuarch y daw gan y chwaer a Gnelei yn vrenhin
yno. Kanys nei [v]ab whaer oed Leu uab Kynuarch y vrenhin Lychlyn a uuassei
uar6 yna. Ac ef a gymynassei y urenhinyaeth y Leu y nei; 10 ac ny buassei
tei!6g gan y Lychlynwyr hynny, namyn gGneuthur Ricwlf yn vrenhin arnadunt a
chadarnhau eu kestyll ac eu dinassoed, gan dybygu gaTIu gwrthwynebu y Arthur.
Ac yn yr amser h6nn6 yd oed Walchmei uab Leu yn deudegmlwyd, g6edy y rodi oe
ewythyr ef yg 15 gwassanaeth Suplius bab Rufein. Ac y gan Suplius y kymerth ef
arueu yn gyntaf. A gGedy dyfot Arthur, megys y dy6esp6yt uchot, y traeth
Lychlyn, Ricwlff a hoi! uarchogyon y wlat y gyt ac ef a deuth yn erbyn
Arthur, a dechreu ymlad ac ef. A g6edy gellwg Ha6er 20 o greu a gwaet o bop
part[h], or diwed y Brytanyeit a oruuant gan lad RicClf a HaCer oe wyr y gyt
ac ef. A gGedy caffel or Brytanyeit y uudugolyaeth, kyrchu y dinassoed a
orugant ac eu Hosci, a gGascaru eu pobloed. Ac ny orfoyssassant hyt pan
daruti udunt goreskyn holl 25 Lychlyn a Denmarc. A g6edy daruot hynny, ef a
urdawd Leu uab Kynuarch yn vrenhin yn Lychlyn.
20. Ac odyna yd hwylawd ynteu ae lyges hyt yn Freinc. A g6edy kyweiraw y
toruoed, dechreu anreithaw
y wlat o bop parth a orugant. Ac yn yr amser h6nn6 30 yd oed Frollo yn
tywyssawc yn Freinc y dan Les amheraGd6r Rufein yn [y] HywyaC. A g6edy clybot
o Frollo dyuotedigaeth Arthur, ef a gynuHawd holl uarchogyon Freinc, ac a
deuth y ymlad ac Arthur; ac
|
|
|
|
|
(delwedd B7054) (tudalen 158)
|
158
THE STORY OF ARTHUR
ny aHwys gwrthwynebu idaC. Kanys gyt ac Arthur yd oed hoi! ieuenctit yr
ynyssed a oresgynassei. Ac 6rth hynny kymeint o lu a dywedit y uot gantaC ac
yd oed anawd y vn tywyssaCc neu y neb y erbynyaG na 5 goruot arnaC. Ac y gyt
ac ef hefyt yd oed y ran oreu o Freinc, yr honn a ry wnathoed y haelder yn
r6ymedic oe garyat ynteu . A gGedy gwelet o Frollo y dygwydaw ef yn y ran
waethaf or ymlad, yn y He ada6 y maes a oruc y gyt ac ychydic o nifer, a ffo
hyt ym Paris; ac
10 yno kynulla6 y wasgaredic bobyl attaw a chadarnhau y gaer, a mynu elchCyl
ymlad yn erbyn Arthur o ganhorthwfy] y gymodogyon. Yn dirybud y deuth Arthur
ae lu y warchae ynteu yn y dinas. A gCedy Hithra6 mis heibaG, doluryaG a oruc
Frollo o welet y
15 bobyl yn abattu rac newyn. A gofyn a oruc y Arthur a vynnei eu dyuot eTI
teu y ymlad; ar hwn a orfei onadunt, kymerei gyfoeth y Hall heb lad neb or
deu lu. Sef achaws y kynnigyei ef hynny. G6r ma6r hydCf oed Frollo, ac
anueitraGl y leCder ae gedernyt. Ac o achaGs
20 ymdiret yn y nerthoed yd archei ef y Arthur dyuot yn neilltuedic y ymlad
ac ef , o tybygu kaffel ford y iechyt o hynny. A TIa6en uu Arthur wrth y
genad6ri honno. Ac yn y He anuon at Frollo y dywedut y vot yn dyuot, ac yn
bara6t y wneuthur yr amot h(mn6 ac ef ae gad6.
25 21. A g6edy kadarnhau yr amot hwnnw o bop parth, Cynt a deuthant eft teu
hyt y myGn ynys odieithyr y dinas; ar pobloed o bop parth yn aros y syllu py
damwein a darffei y rydunt. Ac yno y deuthant yn hard wedus gyweir ar deu
uarch enryfed y meint ae buanet,
3 hyt nat oed paraGt y neb adnabot y b6y y delei y uudugolyaeth onadunt. A
gwedy sefyll onadunt a drychafel y harGydon o bop parth, dangos yr
a MS. A dangos.
|
|
|
|
|
(delwedd B7055) (tudalen 159)
|
THE
STORY OF ARTHUR 159
ysparduneu yr meirych a orugant, a gossot o bop vn ar y gilyd y dyrnodeu
mGyhaf a ellynt. Ac eissoes kywreinach yd arwedwys Arthur y leif gan ochel
dyrnawt Frollo. Arthur ae gwant ym pen y vron, ac yn herwyd y nerth ef ae
byryaCd hyt y daear. Ac yn y He noethi y 5 gledyf a oruc, a mynu Tlad y ben.
A Frollo a gyfodes yn gyflym, ac a gleif gossot ar varch Arthur yn y dwyvron
dyrnawt agheuawl, hyt pan dygwydassant Arthur ae varch yr Ilawr. A phan
welsant y brenhin yn syrthaw, abreid vu eu hattal heb torri eu hamot, 10 ac o
un vryt kyrchu y Freinc. Ac mal yd oedynt yn torri eu kygreir, nachaf Arthur
yn kyuodi yn gyflym wychyr, ac yn drychafel y taryan ac yn kyrchu Frollo. A
sefyll yn gyfagos a wnaethant, a newidyaw dyrnodeu, a Hafuryaw pob un ageu y
gilyd. Ac or diwed Frollo 15 a gauas kyfle; a tharaw Arthur yn y tal a
wnaeth. A phei na ry bylei y cledyf ar vodrwyeu y benffestin, ef a vuassei
agheuawl or dyrnawt hwnnw. 6 A gwedy gwelet o Arthur y waet yn cochi y taryan
ae arueu, ennynu o flamychedic lit ac o wychyr irlloned a oruc. A 20
drycha[fel] Caletfwlch ac oe holl nerthoed gossot a oruc, ar helym ar
penffestin a phen Frollo a holltes yn deu hanner hyt y dwy yscwyd. Ac or
dyrnawt hwnnw dygwydaw a wnaeth Frollo, ac ae sodleu maedu y daear, c a
gellwg y eneit gan yr wybyr. A gwedy honni hynny 25 dros y Ituoed, bryssyaC a
oruc y kiwtawtwyr, ac agori porth y dinas ae rodi y Arthur.
22. A g6edy caffel y uudugolyaeth honno o Arthur, ranu y lu a oruc yn deu
hanner. Y neill ran oe lu a rodes y HoCel uab Emyr Lydaw, 6rth vynet y
darestGg 30 GCitart tywyssaCc Peitaw. Ac ynteu ehun a[r] ran arall gantaG y
oresgyn y gClatoed ereill yn eu kylch. Ac yn y
"MS. ogeu 6 MS. honnw. c MS. daeayar.
|
|
|
|
|
(delwedd B7056) (tudalen 160)
|
160
THE STORY OF ARTHUR
Tie y deuth Howel vab Emyr Lyda6 yr wlat. Ef a gyrch6ys y keyryd ar
dinassoed; a GCittart gwedy Tlawer o ymladeu yn ofalus a gymheTlCys y Crhau y
Arthur; ac odyna GwasgGin o flam a hayarn a anreithCys; ae 5 tyGyssogyon a
darestygwys y Arthur.
23. A gwedy HithraC naG mlyned heibaw, a daruot y Arthur oresgyn hoi! wladoed
Freinc 6rth y vedyant ehun, ef a deuth elchCyl y Baris. Ac yno y dellis lys.
Ac yno gwedy ga!6 pa6b or yscolheigon ar Tleygyon,
10 kadarnhau a Cnaeth ansawd y teyrnas, a gossot kyfreitheu, a chadarnhau
hedCch dros yr hoTI teyrnas. Ac yna y rodes ef y Vedwyr y bentrullyat
Normandi a Fflandrys. Ac y Gei y bensGydwr y rodes ef yr AngiC a Pheittaw, a
Tlawer o wladoed ereill yr dylyedogyon ereill
15 a oedynt yn y wassanaethu. Ac odyna g6edy hedychu a thagnefedu pob He or
dinassoed ar pobloed uelly, pan yttoed y gGanCyn yn dyuot, Arthur a ymhoeles
y ynys Prydein.
24. Ac ual yd oed gwylua y Sulgwyn yn dyuot, gwedy 20 7 veint uudugolyaetheu
hynny o bop He, y gyt a diruawr
Ie6enyd ef a vedylyCys dala Hys yn ynys Prydein, a gwisgaw y goron am y ben,
a g6aha6d atta6 y brenhined ar tyGyssogyon a oedynt wyr ida6 o bop Tie a
orescynnyssei, 6rth enrydedu gwylua y Sulgwyn yn vrenhinad
2 c enrydedus, ac y atnewydu kadarnaf tagnefed y rydunt. A gCedy menegi
ohonaG y vedwl y gyghorwyr ae anGylyt, ef a gauas yn y gyghor dala y lys yg
Kaer Lion ar Wysc. Kanys or dinassoed kyvoethockaf oed ac adassaf yr ueint
wylua honno. Sef achaws oed. wr neiTl
30 parth yr dinas y redei yr auon uonhedic honno Wysc. Ac ar hyt honno y
doynt y brenhined, a delhynt dros y moroed, yn y Tlogeu hyt y dinas. Ac or
parth araTI gweirglodyeu a foresti yn y theckau. Ac y gyt a hynny adeiladeu a
Hyssoed brenhinawl a oedynt yndi oe mywn,
|
|
|
|
|
(delwedd B7057) (tudalen 161)
|
THE
STORY OF ARTHUR 161
a thei eureit, megys nat oed yn y teyrnassoed tref a gynhebyckyt y Rufein o
ryodres namyn hi. Ac y gyt a hynny ardercha6c oed o d6y eglwys arbenhic; vn o
honunt yn ardyrchafedic yn enryded y Vyl verthyr, a chGfeint o werydon yn
talu molyant y Du6 yndi yn 5 wastat dyd a nos yn enrydedus urdasseid; arall a
oed yn enryded y Aaron kedymdeith y merthyr hGnnG, a chwfent yn honno a
ganonwyr reolawdyr. Ac y gyt a hynny y dryded archescoba6t a phenaf yn ynys
Prydein oed. Ac y gyt a hynny arderchawc oed o deu cant yscol 10 o athraGon a
doethon, a ed[ne]bydynt kerdetyat y syr ac amryfaelon gelfydodeu ereill.
Kanys yn yr amser hGnnG y keffit yndi y seith gelfydyt; afr] rei hynny drGy
gerdetyat y syr a venegynt y Arthur HaGer or damweineu a delhynt rac IlaG. wr
achGysson [hynny] oil y mynnGys 15 Arthur yno dala Hys. Ac odyna geTIGg
kenadeu drGy amryfaelon teyrnassoed a gGahaGd paGb a orucpGyt o deyrnassoed
Ffreinc ac o amryfaelon ynyssed yr eigaGn, o[r] a dylyynt dyuot yr llys.
25. Ac Grth y wys honno y deuthant yno: AraGn uab 20 Kynuarch brenhin
Yscotlont, Vryen y vraGt brenhin Reget, KatGallaGn ITa6[h]ir brenhin GGyned,
KadGr Ilemenic tywyssaGc KernyG. Tri archescob ynys Prydein: archescob
Lundein, ac archescob Kaer EfraGc, a Dyfric archescop Kaer Lion ar Wysc; a
phenaf 25 onadunt oed dan bab Rufein, ac y gyt a hynny eglur oed oe
wassanaeth ae uuched; kanys pob kyfryC glefyt or a uei ar dyn, ef ae g6aretei
dr(iy y wedi. Ac y gyt a hynny Gynt a deuthant y tywyssogyon or dinassoed
bonhedic, nyt amgen, Morud iarll Kaer LoyG, Meuruc 30 o Gaer Wyragon, AnaraGt
o Amwythic, Kynuarch iarll Kaer Geint, Arthal o Warwic, wwein o Gaer Leon,
lonathal o Gaer Idor, Cursalem w'Gaer Lyr, Gwallawc ap Leenawc o Salsbri,
Boso o Ryt Ychen. Ac odieithyr
|
|
|
|
|
(delwedd B7058) (tudalen 162)
|
162
THE STORY OF ARTHUR
hynny TIaCer o wyrda, nyt oed lei eu boned nac eu teilygda6t n.or rei hynny,
nyt amgen, DunaCt Vwr uab Pabo post Prydein, Keneu uab Coel, Peredur uab
Elidyr, Grufud uab Vogoet, Rein uab Elawt, Edelin 5 vab KeledaGc, Kyngar uab
Bangaw, Kynnar Gorbanyon, Miscoet CloffaCc, Run uab Nwython, Kynuelyn [uab]
Trunyaw, KadeTI uab Vryen, Kyndelic uab NGython. Ac y gyt a hynny Ilawer o
wyrda a oed ryhir eu henwi. Ac y gyt a hynny or ynyssed yn eu kylch: Gillamwri
10 brenhin Iwerdon, Melwas brenhin Islont, Doldan brenhin Gotlont Gwynw
brenhin wre, Leu uab Kynuarch brenhin Lychlyn, Echel brenhin Denmarc. Ac o
Ffreinc y deuthant: Hodlyn tywyssaGc Ruthyn, Leodgar iarll B616yn, Bedwyr
pentrullyat due Normandi,
15 Borel o CenomaCs, Kei pensCyddr due yr Angiw, G6ittart o Beittaw, ar
deudec gogyfarch o Freinc, a Gerein Garann6ys oc eu blaen yn dywyssa6c
arnadunt, Howel uab Emyr Lydaw brenhin Brytaen Vechan, a Ha6er o 6yrda a oed
darestygedic ida6 y gyt ar ueint darmerth a
20 chyniret mulyoed a meirych, megys yd oed dyrys eu datkanu a ryhir eu
hyscriuenu. Ac odieithyr hynny ny thrigywys un tywyssaCc y tu h6n yr Yspaen
ny delei 6rth y wys honno. Py ryfed oed hynny? Haelder Arthur ae glot ae
volyant yn ehedec dros y byt a
25 dynassei baCp yn r6[y]medic oe garyat.
26. Ac or diwed gwedy ymgynuIlaC pa6b yr gaer ar Cylua yn dyuot, yr archescyb
a elwit yr llys 6rth wisca6 y goron am ben y brenhin. Ac odyna Dyfric
archescob a gant yr offeren. Kanys yn y archescob ty yd oedit
30 yn dala Tlys. Ac or diwed g6edy gwisgaG y vrenhinaGl wise am y brenhin a
theckau y ben o goron y teyrnas ae deheu or deyrnwialen, ef a ducpwyt yr
eglwys benaf, ac or tu deheu ac or tu asseu ida6 y deu archescob yny gynhal.
Ac y gyt a hynny petCar brenhin, nyt amgen,
|
|
|
|
|
(delwedd B7059) (tudalen 163)
|
THE
STORY OF ARTHUR 163
brenhin yr Alban, a brenhin Dyuet, a brenhin Gwyned, a brenhin Kerny6, yn
herwyd eu breint ac eu dylyet, yn arwein pet6ar cledyf eureit noethon yn y
vlaen. Ac y gyt a hynny ITaGer o gCfenoed amryfaelon vrdassoed yn eu
processio o pop parth yn ol ac ym blaen yn kanu 5 amryfaelon gyGydolaetheu ac
organ. Ac or parth arall yd oed y vrenhines yn y brenhinwisc, ac escyb o bop
parth 1 yn y d6yn hitheu y eglCys y mynachesseu, 2 a phedeir gGraged y petwar
brenhin, a dywedassam ni uchot, yn arwein pedeir clomen 3 purwen 4 yn y blaen
yn 10 herCyd eu breint Gynteu, ar gCraged yn enrydedus gan diruawr lewenyd yn
kerdet yn y hoi. 5 Ac or diGed gwedy daruot y processio 6 ym pob vn or d6y
eglGys, kyndecket a chyndigrifet y kenit y kywydolaetheu 7 ar organ ac na
6ydynt y marchogyon py le gyntaf y 15 kyrchynt; 8 namyn yn torfoed pob
eilwers y kerdynt y honn yr a6r hon ac yr Hall gwedy hynny. A phei treulit y
dyd yn gwbwl yn d6ywa61 wassanaeth, ny magei dim blinder y neb. Ac or diGed
gCedy daruot yr offereneu ym pob vn or dwy eglwys, y brenhin ar 20 vrenhines
a diodassant eu brenhinwisgoed y amdanunt. 9
27. Ac odyna y brenhin a aeth yr neuad ar gCyr oil y gyt ac ef. Ar vrenhines
ar gwraged oil y gyt a hi 1 y neuad y vrenhines, gan gadw hen gynefaCt Tro,
pan enrydedynt y gCyluaeu maGr, y gCyr y gyt ar gwyr yn 25 bwyta, ar gwraged
y gyt ar gwraged yn wahanedic. A g6edy kyflehau 2 pa6b y 3 eisted yn herwyd y
deissyfei y deilygtaCt, Kei benns6yd6r yn wiskedic o ermynwisc, a mil 4 y gyt
ac ef o vn ry6 adurn a hynny 5 o veibon dylyedogyon, a gychwynassant y
wassanaethu or gegin 30 anregyon. Ac or parth arall Bedwyr a mil o veibon
(Ch. 26). 1 idi add., 2 machesseu, 3 coloinen, 4 gvynyon, 5 yn ol, 6
prosessivn, 7 kywydolyaetheu, 8 a gerdynt, 9 y amdanadunt 'Ch. 27). 1 hitheu,
2 kyfyavnheu (?) 3 yn, 4 mil o wyr, 5 ac ynteu
|
|
|
|
|
(delwedd B7060) (tudalen 164)
|
164
THE STORY OF ARTHUR
gwyrda y gyt ac ynteu ynwisgedic o amryuaelon wiscoed yn gwassanaethu
gwirodeu or vedgell. Ac or parth arall yn Hys y vrenhines aneiryf o amylder
gCassanaethwyr yn wisgedic o amryfaelon wisgoed yn herGyd eu defaGt tj yn
talu eu gGassanaeth yn diwall. Ar petheu hynny ae ryotres pel ascrifenwn,
gormod o hyt a blinder a wnawn yr ystorya. Kanys ar y veint teilygdaCt honno
yd oed 6 ynys Prydein megys y racvlaenei yr hoH ynyssed o amylder eur ac
aryant ac alafoed dayrawl. 7 A phy
10 varchawc bynhac a vynnei 8 vot yn glotuawr yn Hys Arthur, o vn ryw wise yd
aruery nt, 9 ac o vn ryw arueu, ac o un ryw dyGygyat 10 marchogaeth. Y
gorderchwraged o vn Tliw wisgoed ac o un dywygyat 10 yd aruerynt. Ac ny bydei
teilwg gan un wreic garu 11 vn gwr, ony bei y uot
15 yn brofedic teirgweith y milwryaeth. Ac uelly diweirach y gwneynt 12 y
gwraged a gCefl, ar gwyr yn glotuorussach oc eu karyat.
28. Ac or diwed gwedy daruot bwyta a chy[ch]wynnu y ar y byrdeu, altan odieithyr
y dinas yd aethant y
20 chware 1 amryfaylon chwaryeu. 2 Ac yn y Tie marchogyon yn dangos arwydon,
megys kyt bydynt 3 yn ymlad yn iawn ar y maes. Ar gwraged y ar y muroed ar
bylcheu yn edrych ar chware. 4 EreiH yn bwrw mein, ereill yn saethu, ereill yn
rydec, 5 ereiTI yn gCare gwydbw[y]Tl, ereiTI
25 yn gware taplas. Ac uelly w drCy bop 7 kyfryw amryuaelon dychymygeu 8
gGaryeu 9 treulaw yr hyn a oed yn ol or dyd gan diruawr lewenyd, heb lit a
heb gyffro 10 a heb gynhen. A phwy bynhac a vei vudugawl yn y gware, Arthur
drwy amlaf rodyon ae henrydedei. 11 A gwedy treulaC y tri
30 dieu kyntaf uelly, 12 y petwyryd dyd galw pawp a wnaeth-
(Ch. 27.) 6 yr dothoed, 7 aualoed daoravl, 8 vynhei, 9 aruerhynt, 10
diwygyat, 11 karu, 1'J ynnvnrynt
(Ch. L'S). 1 \\.IKMI, '2 waryeu, 3 beynt, 4 ar y ^vareu, 5 redec, 6 y velly,
7 pop, H dycliymy^yon, 9 a gvaryeu, 10 a heb jryfVro nm., 1 1 12 y v.-lly
|
|
|
|
|
(delwedd B7061) (tudalen 165)
|
THE
STORY OF ARTHUR 165
pwyt or a oedynt yg gwassanaeth, a thalu 13 y bawp y uassanaeth ae lafur
herwyd ual 14 y dylyynt. Ac yna y rodent 15 y dinassoed, ar kestyll, ar tir,
ar dayar, ar escobaetheu, 16 ar archescobaetheu, 17 ar manachlogoed, ar
amryuaelon urdasseu, megys y gwedei y bawp or ae 5 dylyei. 18
29. Ac yna y gwrthodes Dyf ric archescob y archescobawt ae teilygdawt. Kanys
gwell oed gantaw bot yn didrifwr a buchedu yn y didryf no bot yn archescob.
Ac yn y le ynteu y gossodet Dewi 1 ewythyr y[r] 2 brenhin yn 10 archescob yg
Kaer Lion ar Wysc. 3 Buched hwnnw oed agreifft 4 dayoni 5 y bawp or a
gymerassei y dysc ynteu. Ac yn 6 Tie Samswn 7 archescob Lydaw drwy anoc Howel
8 uab Emyr Lydaw y gossodet Teilaw escob 9 Lan Daf, yr hwn a glotuorei y
uuched, ae deuodeu da a dangossynt 15 y not yn wrda. Ac odyna escobawt Gaer
10 Vudei y Veugant, ac escobawt Gaer 10 Wynt y Dywan, 11 ac escobawt Lincol y
Aldelmi.
30. Ac val yd oedynt velly yn Ilunyaethu pob peth, nachaf deudegwyr aeduet eu
hoet, enrydedus y gwed, 20 a cheig [o] olyfwyd 1 yn Haw bop vn onadunt yn
arwyd eu bot yn genadeu, ac yn kerdet yn araf, ac yn kyfarch gwell y Arthur,
ac yn y annerch y gan Les amherawdyr Rufein, ac yn rodi Ilythyr yn y law, ar
ymadrawd hwnn 2 yndaw. 25
31. "Les amherawdyr Rufein yn anuon y Arthur yr hynn a haedwys. Gan
enryfedu 1 yn uawr enryfed yw genyf i dy greulonder di athrudannaeth. 2
Enryfedu 3
(Ch, 28). 13 thallu, 14 om., 15 rodet rcctc, 16 escobyaetheu, 17 ar
archescobaetheu om., 18 y pawb ac y dylyei
(Ch. 29). 1 in marg., 2 yr, 3 arvysc o,m. t 4 agrift', 5 a dayoni, 6 yny, 7
sanipswn, 8 hywel, 9 yn e^cob yn, 10 kaer, 11, dwywan?
(Ch. 30). 1 o oliwyd, 2 yinadrodyon hynny
(Ch. 31). 1 anryfedu, 2 athrudanyaeth, 3 hefyt add.
|
|
|
|
|
(delwedd B7062) (tudalen 166)
|
166
THE STORY OF ARTHUR
yd6yf gan goffau y sarhaedeu 4 a wnaethost di 5 y Rufein. Ac anhei!6g y6
genyf nat atwaenost 6 dy vynet oth dieithyr 7 dy hun, ac na wydut ac nat
ytt6yt 8 yn medylyaG py veint trymder y6 gwneuthur kodyant y sened Rufein, 5
yr honn a 6dost di 9 bot yr hoTI vyt yn talu gCassanaeth idi. Kanys y
deyrnget a orchymynCyt y dalu idi, yr h6n 10 a gafas Ulkassar a IIa6er o
amherodron ereiH gwedy ef a chyn no minheu 11 dr6y lawer o amseroed a h6nn6
gan dremygu 12 gorchymyneu kymeint ac vn
10 sened Rufein a gamryvygeist di 13 y attal. Ac y gyt a hynny ti a dugost
BCrgwyn ac ynyssed yr eigaCn yn he-Had, brenhined y rei hynny, hyt tra yttoed
Rufeinawl uedyant yn eu medu, a dallasant teyrnget yr amherodron a vuant kyn
no minheu. A chanys or veint sarhaedeu 14
15 hynny y barnwys sened Rufein y minheu iaGn y genhyt ti, 6rth hynny minheu
a ossodaf teruyn ytti yr A6st kyntaf yssyd yn dyuot, dyuot ohonat titheu hyt
yn Rufein y wneuthur iawn or sad sarhaedeu 14 hynny, ac y diodef y vrawt a
uarnho sened Rufein arnat. Ac ony
20 deuy uelly, 15 miui a gyrchaf dy teruyneu. 16 A megys y ranho y clefydeu,
17 mi ae ranaf 18 ac a lafuryaf y d6yn drachefyn 6rth sened Rufein."
32. A gwedy datkanu y Tlythyr h6nn6 rac bron Arthur ar brenhined ar
tywyssogion a oedynt y gyt ac ef, ef
25 ac Cynt a aethant y gyt hyt yn t6r y kewri y gymryt kyghor py beth a
6nelhynt yn erbyn y kymynediweu 1 hynny. Ac ual yd oedynt yn esgynnu 2 gradeu
y twr, kadwr iarl! Kerny6 megys g6r Ilawen y uedGl 3 a dywawt yr ymadra6d
hGnn: " Kyn no hynn ofyn a ry fu arnaf i
30 rac goruot o lesged y Brytanyeit o hir hedGch, a cholli
(Ch. 31). 4 sarahedeu, 5 wnaethosti, 6 atwaenosti, 7 odieithyr, 8 ydwyt, 9
wdosti, 10 hon, 11 thitheu, 12 tremygu, 13 gamryfygeisti, 14 sarahedeu, 15
dohy y veHy, 16 terfynheu, 17 cledyfeu, 18 kymheHaf
(Ch. 32). 1 kymenediveu, 2 yskynnu, 3 y vedwl om.
|
|
|
|
|
(delwedd B7063) (tudalen 167)
|
THE
STORY OF ARTHUR
167
clot eu milwryaeth, or honn y buant hwy eglurach no neb o genedloed y byt yn
hoIIawl. Sef achaws y6. Yn y He y peitter ac 4 arueru o arueu, ac aruer or
wydbwyH ar daplas a serch gwraged, nyt oes petrus yna Hygru o lesged py beth
bynhac a ry fei 5 o nerth yno a chedernit 5 ac enryded a chlot. Kynys 6 pump
mlyned hayach ar 7 ethynt yr pan yttym ni yn arueru or ry6 seguryt hwnnw ar
digrifwch, a heb arueru o diwyfl ymlad. Ac wrth hynny Duw yr mynu 8 an rydhau
ni or Ilesged honno a gyffroes gwyr Rufein yn an herbyn, hyt pan alwem 10 ni
an clot ac an milwryaeth ar y hen gynefawt."
33. A gwedy dywedut o Gadwr yr ymadrodyon hynny a Hawer o rei ereiH, or diwed
wynt a deuthant yr eisteduaeu. A g6edy eisted o bawp yn y le, Arthur a dywawt
ual hynn wrthunt: " Vyg kedymdeithon ar rwyd 15 ac ar dyrys, molyant yr
rei hyt hynny 1 ac yn rodi eu 2 kyghoreu ac eu 3 milwryaeth, ac yr 4 awr honn
o vn vryt rodwch awch kyghor, ac yn doeth racvedylywch py beth a uo iawn y
atteb yn erbyn yr attebyon hynn Kanys py beth bynhac 5 a racvedylyer 6 yn da
yn y blaen y gan 20 doethon, pan del ar weithret, haws vyd y diodef. Ac wrth
hynny haws y gaTIwn ninheu diodef ryfel gwyr Rufein, os o gyffredin gyfundeb
a chytgyghor yn doeth y racuedylywn py wed y gallom ni gwahanu ac eu ryfel
wynt. Ar ryfel hwnnw, herwyd y tebygaf i, nyt 25 mawr reit yn y ofynhau.
Kanys andylyedus y maent hwy 7 yn erchi teyrnget o ynys Prydein. Kanys ef a
dyweit dylyu y talu idaw ef wrth y talu 8 y Ulkassar 9 ac y ereill gwedy
hwnnw, a hynny o achaws teruysc ac anuundeb 10 y rwg an hendateu 11 ninheu, a
dugassant 12 30
(Ch. 32). 4 o, 5 ryffei, 6 kanys, 7 a, 8 mynnu
(Ch. 33). 1 yr rei a profeis hvt hyn, 2 om., 3 y, 4 ar, 5 bynac, 6 racweler,
7 wy, 8 dam, 9 ulkessar, 10 annundab, 11 hendadeu, 12 ducsant
|
|
|
|
|
(delwedd B7064) (tudalen 168)
|
i68
THE STORY OF ARTHUR
wyr Rufein yr ynys honn, ac o dreis 12 y g6naethant yn trethaCl. 13 Ac 6rth
hynny py beth bynhac a gaffer drwy na th6yH na chedernit, 14 nyt o dylyet y
kynhellir hwnnw. P6y bynhac a dycko treis, peth andylyedus a geis y 5 gynhal.
A chanys andylyedus y maent 6y yn keissaw teyrnget y genhym ni, yn gynhebic y
hynny ninheu a deissyfCn teyrnget y gantunt h6y 15 o Rufein, ar kadarnaf
ohonom ni kymeret y gan y Ha!!. 16 Kanys or goresgynwys 17 Ulkassar 18 ac
amherodron ereill gwedy
10 ef ynys Prydein, ac o acha6s hynny yr a6r honn holi teyrnget ohanei, 19 yn
gynhebic y hynny minheu a varnaf dylyu o 20 Rufein talu teyrnget y minheu.
Kanys vy rieni ynheu gynt a oresgynnassant 21 Rufein ac ae kynhalassant, nyt
amgen, Beli uab Dyfynwal gan
15 ganhorthCy Bran y vraGt due BwrgGyn, gCedy crogi petwar g6ystyl ar hugeint
22 o dylyedogyon 23 Ruuein rac bron y gaer, ac ae dalyassant drCy Ia6er o
amseroed. A gwedy hynny Custenin mab Elen a Maxen mab Lywelyn pob vn or rei
hynny yn gar agos y mi o
20 gerenhyd, 24 ac yn vrenhined arderchaGc o goron ynys Prydein yr vn gCedy y
gilyd a gawssant amherodraeth Rufein. Ac 6rth hynny pony bernwch chwi bot yn
ia6n y minheu deissyfeit teyrnget o Rufein? w Ffreinc ac or ynyssed ereifl ny
6rtheb6n ni udunt 6y, kany doethant
2 5 y hamdiffyn, pan y goresgynassam, 25 nac oe g6arafun.
Ac 6rth hynny ny Crthebwn ni udunt h6y 26 or rei hynny."
34. A gwedy teruynu o Arthur yr ymadrawd, Howel 1
uab Emyr Lydaw a wrthebawd ym blaen 2 pawby ymadrawd
Arthur ual hyn: " Pei 3 traethei bop un 4 ohonom ni 5 a
30 medylyaw pob peth yn y uedwl, ny thebygaf i 6 gallu
(Ch. 33). 12 treis, 13 treulaw, 14 gaffer a thvyll a chedernit, 15 vy, 16
teyrnget add., 17 o gverysgynnvys, 18 vlkessar, 19 oheni, 20 wyr add., 21
wery(skynasant, 22 hugein, 23 dylyodogyon, 24 gerenyd. 25 gverys- cynaHsam 26
ow,
(Ch. 34). 1 hywel, 2 ymlaen, 3 bei, 4 bavb, 5 oH add., 6 thybygaf
|
|
|
|
|
(delwedd B7065) (tudalen 169)
|
THE
STORY OF ARTHUR 169
o neb ohonam ni rodi kyghor gCerthuaCrogach 7 nac atteb grynoach na doethach nor
hwn a rodes doethineb 8 yr arglCyd Arthur ehun. Ac 6rth hynny yr hyn a
racuedylyaCd 9 medwl doeth anyanaGl gCastat, 10 ninheu yn hoTIawl moli hwnnw
a dyly6n ae ganmaCl yn wastat. 5 Kanys yn herwyd y dylyet a dywedy di, or 11
mynny di kyrchu Rufein, ny phetrussaf 12 i yd aruerCn ni or uudugolyaeth, hyt
tra vom ni yn amdiffyn an rydit, hyt tra geissom ni an ia6n y gan an
gelynyon, y peth y maent h6y 13 yn gam yn y geissa6 y gennym ninheu. 10 Kanys
pwy bynhac a geisso dwyn y ureint ae dylyet gan gam y gan arall, teilGg y6
idaw ynteu kolli y vreint ae dylyet. Ac wrth hynny kanys gwyr Rufein yssyd yn
keissaw dwyn yr einym ni, heb amheu ninheu a dygwn y racdunt 14 yr eidunt, o
ryd Duw gyfle y ymgyuaruot ac J 5 6ynt. A llyna ymgyfaruot damunedic yr hoU
vrytanyeit. Lyma daroganneu 15 Sibli yn wir, 16 a 17 dywawt dyuot o genedyl y
Brytanyeit tri brenhin a oresgynynt 18 Rufeinawl amherodraeth. Ar deu a ryfu,
ac yr 19 awr hon yd ym yth gaffael titheu yn drydyd, 20 yr hwn y 2w tyfwys 21
blaenwed Rufeinawl enryded. 22 wr deu neur deryG eilenwi yn am!6c, megys y
dywedeist ti, 23 yr eglur tyGyssogyon 24 Beli a Chustenin; 25 pob un onadunt
a uuant amherodron yn Rufein. Ac wrth hynny bryssya titheu 26 y gymryt y
pe[t]h 27 y mae Du6 yn y rodi itt. 25 Bryssya y oreskyn 28 y peth oe uod
yssyd 29 yn mynu 30 y oresgyn. 28 Bryssya y an hardrychafel 31 ni oil, hyt
pan yth ardrychauer titheu. Ac 32 ny ochelwn ninheu kymryt g6elieu ac agheu,
or byd reit. 33 A hyt pan
(Ch. 34). 7 gverthuorogach, 8 nor hwn a racuedvlyawd racweledic doethineb, 9
racwelas, 10 gvastadavr, 11 o, 12 phedrussaf, 13 vy, 14 dygvn racdunt vy,
ISdarogan, 16 yn dyfot yn wir, 17 hi a, 18were- cynynt, 19 ar, 20 ydym yn
kafel y trydyd, 21 yr hvn yd yttys yn adav, 22 anryded, 23 dywedeisti, 24 yn
eglur y tywyssogyon, 25 chustenhin, 26 ditheu, 27 peth, 28 werescyn, 29 om.,
30 oe vod add., 31 ardrychafel,
|
|
|
|
|
(delwedd B7066) (tudalen 170)
|
i;o
THE STORY OF ARTHUR
geffych ti hynny, minheu ath gedymdeithockaf ti 34 a deg mil o varchogyon
arua6c y gyt a mi y achCanegu dy lu."
35. A g6edy teruynu o Howel 1 y barabyl, AraCn uab S Kynuarch brenhin Prydein
a dywawt ual hynn: " Yr
pan dechreuaCd vy arglwyd i dywedut y ymadraGd, ny aTIaf i 2 traethu am
tauawt y veint lewenyd yssyd ym medwl i. Kanys nyt dim gennyf i a ry wnaetham
3 oymladeu ar yr hoU urenhined a oresgynnassam 4 ni hyt hynn, os
10 g6yr Rufein a gwyr Germania dihagant 5 yn diarueu 6 y genhym ni, a heb
dial arnadunt yr aeruaeu a wnaethant 6ynteu oc an rieni ni gynt. A chanys 7
yr a6r honn y mae darpar ymgyfaruot ac 6ynt, IlaCen y6 genyf; a damunaw yd
6yf y dyd yd ymgyfarffom ni ac 6ynt.
15 Kanys sychet eu g6aet 6ynt yssyd arnaf i yn gymeint a phei g6e!6n fynha6n
oer 8 ger vy mron y yfet diawt ohonaei, pan vei arnaf diruawr sychet. 9 wia
Duw! g6yn y uyt a arhoei y dyd hCnnw! Melys a welieu genyf i 10 y rei a
gymerCn i neu y rei a rod(m inheu, tra
20 ne6ity6n an deheuoed y gyt an gelynyon. Ar agheu honno yssyd uelys, yr
honn a diodef6n yn dial 11 uy rieni am kenedyl, ac yn amdiffyn vy rydit, ac
yn ardyrchauel 12 an brenhin. Ac 6rth hynny kyrchCn yr hanher g6yr 13 hynny;
na saf6n yn eu kyrchu, hyt pan
25 orfom ni arnadunt 6y gan d6yn eu henryded, 14 yd aruerom 15 ni ie o lawen
uudugolyaeth. Ac y achwaneckau dy lu ditheu minheu a rodaf d6y vil o
varchogyon aruawc heb eu pedyt." 17
36. A gCedy daruot y ba6p dywedut y peth a vynhynt 30 vg kylch hynny, adaw a
oruc pa6b nerth, megys y bei y
(Ch. 34). 34 gytymdeithockavn ditheu
(Ch. 35). 1 hvel, 2 allaffi, 3 genhym ar wnaetham, 4 werysgynassam, 5
diaghant, 6 diaerua, 7 achavs, 8 loyv eglur, 9 ohonaei sychet om., 10
genhyfi, 11 gvaet add., 12 ardrychafel, 13 yr avr hon yr lianer gvyr, 14
hanryded, 15 aruerhom, 16 ni orf, 17 pedyd
|
|
|
|
|
(delwedd B7067) (tudalen 171)
|
THE
STORY OF ARTHUR 171
aflu ae defnyd yn y wassanaeth. Ac yna y kahat o ynys Prydein ehun 1 trugein
mil o varchogyon aruaCc, heb deg 2 mil a adaGssei urenhin Lydaw. Ac odyna
brenhined yr ynyssed ereiTI (kany buassei aruer o varchogyon 3 ) pa6b onadunt
a edewis pedydgant y sad 5 a ellynt eu kaffel. Sef a gahat or chwech ynys,
nyt amgen, Iwerdon ac Islont a Gotlont ac o 4 wre a Lychlyn a Denmarc, ch6e 5
ugein mil o pedyt; 6 ac y gan ty6yssogyon Freinc, nyt amgen, Ruthyn a Phortu
a Normandi a Cenoman ar AngiG a PheitaG, petwar ugein 10 mil o uarchogyon. Ac
y gan y deudec gogyfarch 7 y deuthant 8 y gyt a Gereint deucant 9 marchaCc a
mil o varchogyon aruawc. A sef oed eiryf hynny oil y gyt, deu cant marchaCc a
their mil a phetCar vgein mil a chanmil, heb eu pedyt, 6 yr hyn nyt oed ha6d
eu gossot 15 yn rif.
37. A gGedy g6elet o Arthur pa6b yn barawt yn y reit ae wassanaeth, erchi a
oruc y ba6p bryssyaG y wlat ac ymbaratoi, ac yn erbyn Kalan A6st bot eu
kynadyl oil y gyt ym porth Barberfloi ar tir Lyda6, 6rth gyrchu 20 BGrgwyn
odyno yn erbyn gwyr Freinc. Ac y gyt a hynny menegi a oruc Arthur wrth
genadeu gCyr Rufein na thalei ef tyrnget udunt hwy 1 o ynys Prydein. Ac nyt
yr g6neuthur iawn vdunt or a holynt yd oed ef yn kyrchu Rufein, namyn yr
kymell teyrnget ida6 ef o 25 Rufein, megys y barnassei ehun y dylyu. Ac ar
hynny yd aethant y brenhined ar gwyrda pa6b y ymbaratoi heb vn annot, erbyn
yr amser teruynedic a ossodyssit udunt.
38. A gGedy adnabot o Les amherawdyr yr atteb a gaCssei y gan Arthur, dr6y
gyghor sened Rufein ef a ^ o
(Ch. 36). 1 owi,, 2 y deg, 3 varchogaeth, 4 om. recte, 5 whe, 6 pedyd 7
gogyfurd, 8 doethant, 9 deudeckant
(Ch.37). Ivy
|
|
|
|
|
(delwedd B7068) (tudalen 172)
|
172
THE STORY OF ARTHUR
eflygwys kenadeu y wyssyaw brenhined y dGfrein, 1 ac erchi 2 dyuot ac eu
Huoed gantunt y gyt ac ef 6rth oresgyn 3 ynys Prydein. Ac yn gyflym yd
ymgynull- assant yno Epistrophus 4 vrenhin Groec, 5 Mustensar 5 brenhin 6 yr
Affric, Aliphantina urenhin yr Yspaen, Hirtacus vrenhin Parth, Boctus brenhin
ludiff, Sertor 7 brenhin 6 Libia, Serx vrenhin Nuri, Pandrasius brenhin 6 yr
Eifft, Missipia 8 brenhin 6 Babilon, Teucer due Frigia, Euander due 6 Siria,
Echion o Boeti, Ypolit o Creta, 9 y
10 gyt ar tywyssogyon a oedynt darestygedigyon udunt ar gGyrda. Ac y gyt a
hynny o vrdas y senedwyr Les, KadeH, Meuruc, Lepidus, Gaius, Metellus, 10
wcta, Quintus, Miluius, Taculus, Metellus, Quintinus, Gerucius. 11 A sef 12
oed eiryf hynny oil y gyt,
I S can6r a thrugein mil a phetCar can mil.
39. A g6edy ymgyweira6 onadunt o bop peth or a vei reit udunt, Kalan A6st
hwynt 1 a gymerassant eu hynt parth ac ynys Prydein. A phan 6ybu Arthur
hynny, ynteu a orchymynCys Hywodraeth ynys Prydein y
20 Vedrawt y nei uab y chwaer, ac y WenhGyvar vrenhines. Ac ynteu ae lu a
gychwynwys parth a phorthua 2 HamtGn. A phan gafas y gwynt gyntaf 3 yn y ol,
ef a aeth yn y logeu ar y mor. 4 Ac val yd oed uelly o aneiryf amylder Hogeu
yn y gylch, ar gwynt yn r6yd yn y ol, gan
2 5 Ie6enyd yn r6yga6 y 5 mor, mal am a6r haner nos, gCrthrwm hun a disgynwys
6 ar Arthur. Sef y gwelei dr6y y hun, arth yn ehedec yn yr a6yr; murmur h6nnw
ae od6rd a lanwei y traetheu o ofyn ac aruthred. Ac y 6rth y gorttewin y
gwelei aruthyr 7 dreic yn ehedec, ac o
(Ch. 38). 1 dvyrein recte, 2 ac y erchi vdunt, 3 wereskyn, 4 epitrophus
5 ^oroec, 6 vrenhin, 7 settor, 8 mesipia, 9 greta, 10 metelus, 11 For Quintus
Jerucius A has Quintws nnlnius katulus metelus Quintws cerutius (?), 12 Ac
ysef
(Ch. 39). 1 vynt, 2 phorth, 3 kyntaf, 4 ar y mor ora., 5 om.,
6 dygvydvys, 7 arthwr
|
|
|
|
|
(delwedd B7069) (tudalen 173)
|
THE
STORY OF ARTHUR 173
eglurder y Hygeit yn goleuhau yr holl wlat. A phob vn or rei hynny a welei yn
ymgyrchu, ac yn ymlad yn irat ac yn greulaCn. Ac or diwed y gwelei y
racdy6ededic dreic yn kyrchu yr arth, ac ae thanawl anadyl yn y losgi, ac yn
y v6r6 yn Hosgedic yn y dayar. A 5 gwedy duhunaG o Arthur, ef a datkanaCd y
weledigaeth 8 yr gCyrda a o[e]dynt 9 yn y gylch. Ac Cynt gan y dehogyl a
dyCedassant mae 10 Arthur a arwydockaei y dreic, ar arth a arCydockaei y ka6r
a ymladei ac ef, ar ymlad a welei y rydunt a arwydockaei yr ymlad a vydei 11
10 y rydaG ef ar kawr, ar uudugolyaeth a damweinhei 12 y Arthur or ka6r. Ac
amgen no hynny y tebygei 13 Arthur ehun uot y dehogyl. Kanys ef a dybygei y
mae oe achaGs ef ar amheraCtyr 14 y gGelei ef y vreidCyt. A gwedy rydec y
nos, or diwed pan yttoed g6a6r dyd yn 15 cochi tranoeth, 15 6ynt a
disgynnassant ym porthua 16 BarberflGy yn LydaC. Ac yn y He tynu 17 pebyTIeu
a wnaethant, ac yno aros brenhined yr ynyssed 18 ar gwladoed ac eu Hu atunt.
40. A g6edy ymgynuITaC pawb y gyt or yd oedynt yn 20 aros, Arthur a
gychwynCys odyno hyt yn ACgustudwm, y He y tybygei bot yr amheraCdyr ae lu yn
dyuot. A gwedy y dyuot hyt ar lann yr Avon Wenn ym B6rg6yn, ef a venegit idaw
bot yr amhera6dyr gGedy pebyHaG nyt oed bell odyno, a chymeint o luoed gantaC
ac y dywedit 25 nat oed neb a allei gwrthwynebu idaw. Ac yr hynny eissoes ny
chynhyruawd Arthur dim, namyn gossot y bebylleu ae luesteu ar lann yr auon,
megys y gallei yn rCyd ac yn ehang Hunyaethu y lu, or bei reit idaw, yn y He
hCnnw. Ac odyna yd anuones Arthur Boso o Ryt 30 Ychen a G6al[ch]mei uab G6yar
a Gereint Garanwys hyt
(Ch. 39). 8 vreidvyt, 9 oed, 10 y mae, '11 vei, 12 damweinei, 13 tybygei, 14
amheravdyr, 15 dranoeth, 16 ymhorthua, 17 tannu 18 ynyssoed
|
|
|
|
|
(delwedd B7070) (tudalen 174)
|
i
7 4 THE STORY OF ARTHUR
ar amhera6dyr Rufein, y erchi ida6 mynet o teruyneu Freinc, neu tranoeth rodi
kat ar uaes y Arthur, y wybot p6y oreu onadunt a dylyei Ffreinc. Ac annoc a
Cnaeth jeuenctit Ilys Arthur y Walchmei gwneuthur gwrthgassed 5 yn Hys yr
amhera6dyr, megysy geTIyntgaffel gosgymonn y ymgyuaruot a gwyr Rufein.
41. Ac odyna y trywyr hynny a gerdassant at yr amheraGdyr, ac a archassant
ida6 mynet ymeith o Ffreinc, neu ynteu trannoeth rodi kat ar uaes y Arthur.
Ac ual
10 yd oed yr amheraCdyr yn dywedut nat mynet ohonei a dylyei, namyn dyuot oe
hamdiffyn ac y HywyaG, nachaf Quintinus nei yr amherawdyr yn dywedut hot yn
h6y gorhoffed a bocsach y Brytanyeit noc eu gallu ac eu gleCder, a hot yn h6y
eu tauodeu noc eu clefydeu.
15 Ac 6rth hynny IIitya6 a oruc GGalchmei, a thynnu cledyf a Had y benn ger
bronn y ewythyr. Ac yn y Tie ar hynt kaffel eu meirych ac ymtynnu or Ilys ef
ae gedym[d]eithon, ar Rufeinwyr ar veirych ac ar tract yn eu hymlit y geissaG
dial y g6r arnadunt oc eu holl ynni.
20 Ac ual yd oed vn or Rufeinwyr yn ymordiwes a Gereint Garanwys, ef a troes
arnaG, ac a gleif ae gwant tr6y y holl arueu a thrGydaw ehun, yny vyd yr Ha6r
y ar y varch yn var6 . Ac yna blyghau a oruc Boso o Ry t Ychen, a throi y
varch a oruc, ar kyntaf a gyvaruu ac ef, ef a ossodes
25 arna6 yn y vogel, ac a rodes dyrna6t agheua61 ida6, a chymell arna6 ymadaC
ae varch ac ymadassu ar dayar. Ac ar hynny nachaf Marell Mut senedwr oe holl
ynni yn keissaC dial Qwintilian ac yn ymordiwes a Gwalchmei yn y ol ac yn
mynnu y dala, pan ymchoelawd GGalchmei
30 arnaG yn gyflym, ac a chledyf Had y benn yn gyfuch ae d6y yscCyd; ac y gyt
a hynny gorchymun idaG, pan elhei y uffern, menegi y GCintinal, yr h6nn a
ladassei ef yn y pebyll, bot yn amyl gan y Brytanyeit y ry6 or hoffter hwnnC.
Ac odyna ymwascu ae gedymdeithon
|
|
|
|
|
(delwedd B7071) (tudalen 175)
|
THE
STORY OF ARTHUR 175
a oruc GCalchmei ac eu hannoc, a Had o bop un wr; ar Rufeinwyr ar g6e6yr ac
ar clefydeu yn eu fustaG, ac ny ellynt nac eu dala nac eu b6r6. Ac ual yd
oedynt geir HaG coet a oed yn agos udunt, ar Rufeinwyr yn eu herlit yn lut,
nachaf chwe mil or Brytanyeit yn dyuot or coet 5 yn berth yr tywyssogyon a
oedynt ar ffo, ac ar hynt yn dangos yr ysparduneu yr meirych, ac yn IIan6 yr
a6yr o lefein a dodi eu taryaneu ar eubronnoedac yn deissyfyt kyrchu y
Rufeinwyr ac yn y He eu kymell ar ffo, ac o vn vryt eu herlit, a b6r6 rei
onadunt yr Ilawr, a dala ereill, 10 a Had ereill.
42. A gwedy menegi hynny y Petrius senedCr, ef a gymerth degmil y gyt ac ef,
a bryssyaG yn ganhorthCy y gedymdeithon, 1 ac yn y Tie kymell y Brytanyeit ar
fo yr coet y dathoedynt ohonaw. Ac eissoes nyt heb 15 wneuthur diruaGr gollet
yr Rufeinwyr. Kanys y Brytanyeit, kyt foynt, pan geffynt adwyeu kyfig a
lleoed dyrys, aerua uawr a 6neynt or Rufeinwyr. Ac ual yd yttoedynt hCy yn
ymladar y wed honno, nachaf Hydeiruab Mut a phump mil y gyt ac ef yn dyuot yn
ganhorthGy 20 yr Brytanyeit. Ac yn y Tie ymchoelut a wnaethant; ar rei a
oedynt yn dangos eu kefneu ar ffo yr a6r honno, yn y He yd oedynt yn dangos
eu bronnoed ac yn rodi gwrolyon dyrnodeu bop eilwers yr Rufeinwyr, ar Brytanyeit
oc eu holl dihewyt yn damunaC milwryaeth. 25 Ac ny didorynt py damCein y
dygwydynt yndaw, hyt tra gynhelynt eu clot ym mil6ryaeth, megys y
dechreuyssynt. Ar Rufeinwyr kymhennach y gwneynt 6y; kanys Petrius megys
tyCyssawc da ae dysgei Cynt yn doeth gGers y gyrchu g6ers arall y ffo, megys
y gwelei yn dygrynoi 30 udunt. Ac uelly y gCneynt golledeu mawr yr
Brytanyeit.
43. A phan welas Boso o Ryt Ychen hynny, ga!6 a oruc attaC Ia6er or
Brytanyeit gleGaf a wydat ar neilltu,
1. MS. gedyndeithon
|
|
|
|
|
(delwedd B7072) (tudalen 176)
|
176
THE STORY OF ARTHUR
a dyGedut Crthunt ual hyn: " Dioer," heb ef, " kanys heb wybot
y an brenhin y dechreuassam ni yr ymlad h6nn, reit oed yn ninheu ymoglyt rac
an dygGydaw yn y 1 ran waethaf or ymlad. Ac os uelly y dygwydGn, 5 koTIet
mawr oc an marchogyon a goIIwn, ac y gyt a hynny an brenhin a dygwn ar gyffro
ac irlloned Crthym. Ac 6rth hynny gelwch a6ch gleCder attaGch, a chanlyn6ch
vinheu dr6y vydinoed y Rufeinwyr. Ac o kanhorthCya an tyghetuenneu ni, ae Had
Petrius ae dala ni a orvydwn."
10 44. Ac ar hynny dangos yr ysparduneu yr meirych a orugant, a thrCy
vydinoed y marchogyon o ebrCyd ruthur mynet drostunt hyt y Tie yd oed Petrius
yn dysgu y gedymdeithon. Ac yn gyflym Boso a gyrchaGd Petrius a meglyt yndaG
her6yd y vyn6gyl a, megys y
15 racdyCedassei, dygCydaw y gyt ac ef yr IlaCr. Ac 6rth hynny ymgynuTIaw a
Cneynt y Rufeinwyr y geissaw y eII6g y gan y ely nyon . Ac or parth araTI yd
ympentyrry nt y Brytanyeit yn borth y Voso o Ryt Ychen. Ac yna y clywit y
Ileuein ar gorderi; yna yd oed yr aerua diruaCr
20 o bop parth, hyt tra ytoedynt y Rufeinwyr yn keissaG rydhau eu ty6yssa6c,
ar Brytanyeit yn y attal. Ac yna y gellit gwybot pwy oreu a digonei a gCayG,
p6y oreu a saetheu, p6y oreu a chledyf. Ac or diwed y Brytanyeit gan tewhau
eu bydinoed a dugant eu ruthur ar
25 karcharoryon gantunt dr6y vydinoed y RufeinCyr, hyt pan vydynt ym perued
kedernit eu hymlad ehunein a Phetrius gantunt. Ac yn y He ymchoelut ar yr
Rufeinwyr ymdiueit oc eu tywyssawc ac or ran v6yaf yn Canach ac yn
wasgaredigach dangos eu kefneu a orugant wrth ffo.
3 Ac 6rth hynny estGg gantunt a wnaeth y Brytanyeit, ac eu Had ac eu
hyspeilaC, ac erlit y rei a ffoynt, a dala Hawer or rei a damunynt y eu
dangos yr brenhin. Ac or
1. MS. yr
|
|
|
|
|
(delwedd B7073) (tudalen 177)
|
THE
STORY OF ARTHUR 177
diwed gwedy gGneuthur HaCer o berigleu a drwc onadunt, y Brytanyeit 6ynt[eu]
a ymchoelassant y eu pebyHeu ar karcharoryon ac ar yspeileu gantunt. A chan
lewenyd Cynt a dangossant Petrius ar karcharoryon ereill y gyt ac ef y
Arthur. Ac ynteu a diolches udunt gan diruaCr 5 lewenyd eu TTafur ac eu
gwassanaeth yn y aGssen ef, gan adaC achCaneckau eu henryded ac eu kyuoeth am
eu milwryaeth ac eu molyant. Ac yna yd erchis Arthur mynet ar carcharoryon
hyt ym Paris y eu kad6, tra gymerit kyghor amdanunt. Ac yd erchis Arthur y 10
Gad6r iarll KernyG a Bedwyr a Rickart a Bosel ac eu teuluoed y gyt ac wynteu
eu hebrwg, hyt pan elhynt yn diogel, rac ofyn t6yll y Rufeinwyr.
45. Ar Rufeinwyr y nos hono, gCedy caff el onadunt gwybot y darpar h6nn6, a
etholassant pymtheg mil o wyr 15 aruawc ac ae geHygassant hyt nos y ragot y
fford y tebygynt eu mynet trannoeth, y geissaG rydhau eu karcharoryon. Ac- yn
tyCyssogyon ar yr rei hynny y gossodet Ultei a Chadell a Chwintus sened6r ac
Evander vrenhin Siria a Sertor vrenhin Libia. Ar rei hynny 2 o oil a
gymerasant eu hynt, hyt pan gawssant y He a vei adas gantunt y lechu, ac yno
aros y dyd arnadunt.
46. Ar bore drannoeth kymryt eu fford a wnaeth y Brytanyeit ac eu
karcharoryon parth a Pharis. Ac val yd oedynt yn dyuot yn agos yr He yd oed y
pyt y gan 25 eu gelynyon arnadunt, ac 6ynteu heb wybot dim or vrat nae
thybyaw, yn dirybud eu kyrchu a oruc y Rufeinwyr,
a dechreu eu gCaskaru a mynet drostunt. Ac eissoes, kyt kyrchit y Brytanyeit
yn dirybud, ny chahat yn diaruot, namyn yn 6ra61 gGrthwynebu y eu gelynyon.
30 A rei a dodassant y gad6 y karcharoryon, ac ereill yn vydinoed y ymlad. Ar
vydin a osspdassant y gadC y carcharoryon a orchmynnassant y Rickert a
Bedwyr. A thywyssogaeth y rei ereill a orchymynnCyt y Gadwr
|
|
|
|
|
(delwedd B7074) (tudalen 178)
|
i
7 8 THE STORY OF ARTHUR
iartt KernyC, a Borel yn gyttywyssaGc idaC. Ar Rufeinwyr kyrchu a wneynt heb
geissaG na TIunyeithaG eu g6yr nae bydinaw, namyn oc eu holt lafur keissaw
gGneuthur aerua or Brytanyeit, hyt tra yttoedynt wynteu 5 yn bydinaw eu gwyr
ac yn eu hamdiffyn ehunein. Ac wrth hynny gan eu gCanhau yn ormod Cynt yn
dybryt a goTIassynt eu karcharoryon, pei nadanuonei eutyghetuen vdunt
damunedic ganhorthwy ar vrys. Kanys GCittart iarll Peittaw, g6edy gCybot y tCyll
hwnnG, a deuth a their
10 mil gantaw. Ac or diwed gan nerth Duw ar kanhorthwy h6nn6 y Brytanyeit a
oruuant, ac a talyssant eu haerua yr twyllwyr. Ac eissoes yn y gy franc
kyntaf y collassant lawer. Kanys yna y collassant yr arderchawc tywyssawc Borel
o Cenoman; yn kyuaruot ac Euander vrenhin Siria
15 yn vrathedic gan y wae6 y dygCydwys. Yna y kollassant hefyt petwar gwyr
bonhedigyon, nyt amgen, Hirlas o Pirwn a Meuruc o Gaer Geint ac Alidwc o
DindagCl a Hir uab Hydeir. Nyt oed hawd kaffel gwyr lewach nor rei hynny. Ac
yr hynny ny chollassant y Brytanyeit
20 eu glewder, 1 namyn oc eu Ilauur kadw eu karcharoryon. Ac or diwed ny
allyssant y Rufeinwyr diodef eu ruthur, namyn yn gyflym adaG y maes a ffo
parth ac eu pebylleu, ar Brytanyeit yn eu herlit ac yn gwneuthur aerua
onadunt. Ac ny pheidassant yn eu dala ac yn eu Had,
25 hyt pan ladassant Vltei a ChadeTI senedGr ac Evander vrenhin Siria. A
g6edy caffel or Brytanyeit y vudu- golyaeth honno, wynt a anuonassant y
karcharoryon hyt ym Paris. Ar rei a dalyassant o newyd, 6ynt ae
hym[ch]oelassant ar Arthur eu brenhin oe dangos, gan
30 ada6 gobeith holl uudugolyaeth idaG; kanys nifer mor vychan a hwnnw a
gewssynt uudugolyaeth ar y sa61 elynyon hynny.
1. MS. gleuder
|
|
|
|
|
(delwedd B7075) (tudalen 179)
|
THE
STORY OF ARTHUR 179
47. A gwedy gwelet o Les amherawtyr Rufein meint y gollet ar dechreu y ryfel,
trwm a thrist uu gantaw. A medylyaw a oruc peidaw ae darpar am ymlad ac
Arthur a mynet y dinas Awuarn y aros porth o newyd attaw y gan Leo
amherawdyr. A gwedy caffel o hona6 hynny 5 yn y gyghor, y nos honno ef a aeth
hyt yn Legris. A gwedy menegi hynny y Arthur, ynteu a raculaenwys y fford ef.
Ar nos honno, gan adaw y dinas ar y Ilaw asseu idaw, ef a aeth hyt y my wn
dyffryn y fford y kerdei Les amherawdyr ae lu. Ac yno y mynwys ef bydinaw y
10 wyr. Ac ef a erchis y Vorud iarll Kaer Loyw kymryt attaw Ileg o wyr a
mynet ar neilltu yg gwersyll, a phan welei uot yn reit wrthunt, dyfot yn
ganhorthwy. Ac odyna y nifer oil y am hynny a ranwys yn naw bydin, ac ym pob
bydin or naw chwe gwyr a chwe ugeint a chwe 15 chant a chwe mil, ar rei hynny
yn gyweir o bop arueu, ar rann o bop bydin yn uarchogyon ar rann arall yn
bedyt, a thywyssogyon y dyscu pob bydin yn y blaen. Acyr vydin gyntaf
yrodetArawn uab KynuarchaChadwr iarll Kernyw, vn yn yr anher deheu ar TIall
yn yr anher 20 asseu. Ac yr vydin arall y rodet Gereint Garanwys a Boso o Ryt
Ychen. Ac yr dryded y rodet Echel vrenhin Denmarc a Leu uab Kynuarch brenhin
Lychlyn. Ac yr bedwared y rodet Howel uab Emyr Lydaw a Gwalchmei uab Gwyar,
deu nei y Arthur. Ac yn ol y pedeir hynny 25 y gossodet pedeir bydin ereiH
drae kefyn wynteu. Ac yr gyntaf or rei hynny y rodet Kei benswydwr a Bedwyr
bentrullyat. Ac yr nessaf idi y rodet Hodlyn iarll Ruthyn a Gwittart iarll
Peittaw; ac yr tryded wwein o Gaer Leon a lonathal o Gaer Weir; ac yr
petwared 30 Vryen Vadon a Chursalem o Gaer Geint. Ac Arthur ehun a etholes l
Heg idaw o varchogyon aruawc o
1. MS. ae otholes
|
|
|
|
|
(delwedd B7076) (tudalen 180)
|
i8o
THE STORY OF ARTHUR
chwe gwyr a chwe ugeint a chwe chant a ch6e mil. A rac bron Arthur
sefyllydreic eureit, yrhonnaoedynlle arGyd idaw, megys y geTIynt y g6yr blin
ar rei brathedic, pan gymhellei eu hagen l udunt. ffo dan yr arwyd honno 5
megys y gastell diogel.
48. A gwedy Hunyaethu pawb yn y ansaCd, Arthur a dywaCt val hynn 6rth y
varchogyon: " Vyg kytuar- chogyon kytdiodeuedic ymi, 2 chwi a Gnaethawch
ynys Prydein yn arglGydes ar dec teyrnas ar hugeint; y a6ch
10 de6red chwi ac y awch molyant y kytdiolchaf ynheu hynny, y molyant nyt
yttyw yn pallu nac yn dyffygyaG, namyn yn kynydu. Kyt ry foch chwi ys pump
mlyned yn arueru o seguryt heb arueru o arueu a milCryaeth, yr hynny eissoes
ny choIlyssawch aCch anyanad dayoni,
15 namyn yn wastat parhau yn ach bonhedic dayoni. Kanys y Rufeinwyr a
gymellassawch ar ffo, y rei a oed oc eu syber6yt yn keissaw d6yn awch rydit y
gennCch, ac yn v6y eu nifer nor einym ni. Ac ny aHassant sefyll yn a6ch
erbyn, namyn yn dybryt ffo gan achub y dinas
20 hwnn. Ac yr a6r honn y doant o h6nn6 drwy y dyffryn h6nn y gyrchu Awuarn.
Ac y am hynn yma y getlwch chwitheu eu kaffel 6ynt yn dirybud ac eu Had megys
deueit. Kanys gwyr y d6yrein a debygant 3 bot Hesked ynawch chCi, pan
geissynt gwneuthur awch gwlat yn
25 trethad udunt a chwitheu yn geith udunt. Pony wybuant 6y py ryG ymladeu a
dyborthassawch ch6i y wyr Lychlyn a Denmarc ac y tywyssogyon Freinc, y rei a
oreskynassaGch chwi, ac a rydhayssaCch y wrth eu harglwydiaeth waratGydus 6y?
Ac 6rth hynny, kan
2o gorfuam ni yn yr ymladeu kadarnaf hynny, heb amheu ni a orfydwn yn yr
ymladeu yscawn hynn, os o vn dihewyt ac o vn vryt y Hafury6n y gywarsagu yr
hanner
1. MS. hageu 2 MS. yni 3 leg. debygynt
|
|
|
|
|
(delwedd B7077) (tudalen 181)
|
THE
STORY OF ARTHUR 181
gwyr hynn. Py veint o enryded a medyant a chyfoeth a geiff paGb ohonawch
ch6i, os megys kytvarchogyon ffydlaCn yd ufudhewch chGi ym gorchymynn ynheu?
Kanys gwedy gorffom ni arnadunt, ni a gyrchCn Rufein, a ni a gaff wn y medu
hi. Ac velly keffwch yr eur araryant 5 ar Hyssoed ar tired ar kestyll ar dinassoed;
ac eu hoi! gyuoeth a geffGch." Ac val yd oed yn dyCedut hynny 6rthunt,
pa6b o vn eir a gadarnassant hot yn gynt y diodefynt ageu noc yd ymedewynt ac
ef, tra vei ef vy6 or blaen. 10
49. A g6edy gwybot or amhera6dyr y vrat yd oedit yn y darparu idaC, nyt ffo a
oruc ef megys y darparyssei, namyn ga!6 y lewder atta6 a chyrchu y dyffryn
hwnnw ar eu tor. A ga!6 y tyCyssogyon attaC a dywedut Crthunt val hyn: "
Tadeu enrydedus o arglwydiaeth, or rei y 15 dylyir kynal teyrnassoed y
dGyrein l ar gorllewin yn darestygedic vdunt, koffeCch ych hendadeu, y rei yr
gorescyn eu gelynyon ny ochelynt ellCg eu pria6t waet ehunein, namyn adaw
agreiff molyant yr rei a delei gwedy Cynt. Ac velly yn vynych y goruydynt. A
chan 20 oruot y gochelynt agheu, kanys ny da6 y neb namyn yr neb y gCelho
DuG, ar ansawd y mynho Du6, ar amser y mynho. Ac wrth hynny yd achwaneckeynt
h6y gyfoeth Rufein ac eu molyant h6y ac eu clot ac eu hadfwynder ac eu
haelder. Ac o hynny y dyrchefynt 6ynt ac eu 25 harglwydiaeth ac eu hetiuedyon
ar yr holl vyt. Ac 6rth hynny gan damunaG kyffroi ynawch chwitheu y kyfryG
h6nn6 yd anogaf i hyt pan alwoch chwi atta6ch aCch anyana61 dayoni, a hyt pan
safoch yndi gan gyrchu awch gelynyon yssyd yn awch aros yn y dyffryn h6nn 30
gan deissyfyt y gennGch awch dylyet. Ac na thebygwch y mae rac eu hofyn 6y y
kyrcheis i y dinas hGnn, namyn
1. MS. dwyfrein
|
|
|
|
|
(delwedd B7078) (tudalen 182)
|
182
THE STORY OF ARTHUR
o tebygu an herlit ni ohonunt hwy, ac yn deissyfyt kaffel ohonam aerua
dirua6r en meint ohonunt. A chanys yn amgen y gGnaethant hwy noc y tebygasswn
i, g6na(m ninheu yn amgen noc y tebygant wynteu. DeisyfGn 5 Gynt, ac yn Ie6
kyrchwn 6ynt. A chyt gorffont, diodefCn ni yn da y rythur gyntaf y gantunt; a
vetty heb amheu ni a oruydGn. Kanys y neb a safo yn da yn y rythur gyntaf,
mynych y6 y vynet gan tiudugolyaeth yn Hawer o ymladeu."
10 50. A gCedy daruot idaw teruynu yr ymadraGd h6nn6 a Hawer o rei ereill,
pa6b o vn dihewyt a rodassant eu d6yla6 gan tygu nat ymedewynt ac ef; ac ar
vrys gwisgaw amdanunt eu harueu ac adaw Legrys a chyrchu y dyffryn, y He yd
oed Arthur gwedy Itunyaethu y
15 vydinoed. Ac yna gossot a Cnaethant hwynteu drGy deudec bydin o varchogyon
a phedyt yn herwyd Rufeinawl deua6t o chwe gwyr a thrugeint a chwe chant a
ch6e mil ym pop bydin; ac ym pop vn ohonunt HyCodyr, hyt pan vei o dysc hwnnG
y kyrchynt ac y
20 kilynt, pan vei dylyedus udunt, ac y gwrthGynebynt y eu gelynyon. Ac y vn
or bydinoed y rodes 1 Les. Kadell senedCr o Rufein ac Aliphantina brenhin yr
Yspaen, ac yr eil Hirtacus brenhin Parth a Meuruc senedwr, ac yr tryded Bocus
brenhin Nidif a Ganis
2 5 senedwr, yr bedwared QCintus a Myrr senedCr. Ar pedeir hynny a rodet yn y
blaen. Ac yn ol y pedeir hynny y dodet pedeir ereill. Ac y vn or rei hynny y
rodet Serx brenhin Ituri, ac yr eil Polites due Ffrigia, yr tryded Pandrasius
brenhin yr Eift, yr ped6ared due
3 Bitinia. Ac yn ol y rei hynny pedeir bydin ereill. Ac y vn ohonunt y rodet
Qwintus Carucius, ac yr eil iarll Lelli Hosti, yr tryded Sulpius, yr pedGared
Marius
1. MS. yr adodes
|
|
|
|
|
(delwedd B7079) (tudalen 183)
|
THE
STORY OF ARTHUR 183
senedwr. Ac ynteu yr amherawtyr h6nt ac yma, yn annoc y wyr ac yn eu dysgu py
wed yd ymledynt. Ac ym perued y Hu yd erchis ef sefyTl yn gadarn eryr eureit,
yr h6nn a oed yn He arGyd idaw, ac erchi y ba6p or a wehenit y wrth y vydin,
gyrchu yno. 5
51. Ac or diwed gGedy sefyll pawb yn erbyn y gilyd onadunt y Brytanyeit or
ne[i]H parth ar Rufeinwyr or parth arall, pan glywssant sein yr arGydon, y
vydin, yd oed brenhin yrYspaen aegedymdeithynyllywyaC, ymgy- uarfot a orugant
a bydin AraGn uab Kynuarch a Chadwr Iw iarll KernyC, a hynny yn wychyr ac yn
lew. Ac eissoes ny allyssant nae thorri nae gwasgaru. Ac ual yd oedynt uelly
yn ymlad yn dywal ac yn wychyr, nachaf Gereint Garanwys a Boso o Ryt Ychen ac
eu bydin yn eu kyrchu yn deissyfyt o rydec eu meirych, ac yn tyllu eu
gelynyon 15 ac yn mynet drostunt, hyt pan gyfarfuant a bydin brenhin Parth,
yr honn a yttoed yn kyrchu yn erbyn bydin Echel brenhin Denmarc a Leu vab
Kynuarch brenhin Lychlyn. Ac yna heb vn gohir o bop parth ymgymysgu a
wnaethant y bydinoed, a mynet paCb dros 20 y gilyd onadunt; ac aerua diruaGr
y meint o bop parth, ar TIeuein ar gorderi yn ITanw yr a6yr o son; ar rei
brathedic yn maedu y dayar ac ae penneu ac eu sodleu, a thrwy eu g6aet yn
terfynu eu buched. Ac eissoes y kollet kyntaf a deuth yr Brytanyeit. Kanys
Bedwyr a 25 las, a Chei a vrathwyt yn agheuad. Kanys pan ymgyfarvu Vedwyr a
brenhin Nidif, y brathwyt a gleif yny dygCydwys. A hyt tra yttoed Gei yn
keissaC dial Bedwyr, ym perued kat brenhin Nidif y brathwyt ynteu. Ac eissoes
o defawt 1 marchawc da, ar ystondard a oed 30 yn y Ia6 gan lad a gwasgaru y
elynyon, agori fford ida6 a oruc; ac ae vydin gantaw yn gyfan ef a doeth hyt
ym
1. MS. dyfot
|
|
|
|
|
(delwedd B7080) (tudalen 184)
|
1
84 THE STORY OF ARTHUR
plith y wyr ehunan, pei nar gyfarffei ac ef vydin brenhin Libia. Honno a
6asgar6ys y vydin ef yn holla61, ac ynteu a ffoes a chorff Bedwyr ganta6 hyt
y dan y dragon eureit. Ac yna py veint o gGynuan a oed gan wyr Normandi, 5
pan welsant gorff eu tyCyssaCc yn vriwedic or sad welioed hynny? Py veint
gCynuan a Cneynt wyr yr AngiG 6rth welet gwelieu Kei eu tyCyssaCc, pei kaffei
neb enkyt y g6yna6 y gilyd gan y amdiffyn ehunan yg kyfrCg y bydinoed
gwaetlyt?
10 52. Ac 6rth hynny Hirlas nei Bedwyr yn gyffroedic o agheu Bedwyr a gymerth
a gyt ac ef trychant marchaCc, a megys baed koet tr6y blith HaCer o g6n
kyrchu drCy blith y elyna61 vydinoed yr Tie y gwelei ar6yd brenhin Nidif, heb
didarbot py beth a dam6einei idaG gan gaffel
I S dial y ewythyr ohonaG. Ac or diwed ef a gafas dyuot hyt y Tie yd oed
vrenhin Nidif, ac ae kymerth o blith y vydin, ac ae due ganta6 hyt y He yd
oed gorff Bedwyr, ac yno y dryHyaC yn dry lieu man. Ac odyna goralC ar y
gedymdeithon, a chan eu hannoc kyrchu eu
20 ge ynyon yn vynych, megys gan atnewydu eu nerth, hyt pan yttoedynt eu
gelynyon yn ofnaCc ac eu callonoed yn crynu. Ac y gyt a hynny kyGreinach y
kyrchynt y Brytanyeit oe dysc ynteu, a chreulonach y gGneynt aerua. Ac 6rth
hynny grym ac angerd oe annoc ef a
25 gymerassant y Brytanyeit, a d6yn ruthur y eu gelynyon; ac o bop parth
udunt diruawr aerua a orucpwyt. Y Rufeinwyr yna y gyt ac aneiryf o vilyoed y
syrthassant. Yna y Has Aliphant vrenhi[n] yr Yspaen, a Misipia vrenhin
Babilon, a Chwintus Miluius, a Marius Lepidus
30 senedGr. Ac o parth y Brytanyeit y syrthCys Hodlyn iarll Ruthun, a
Leodogar iarll Boldyn, a thri thyCyssawc ereill o ynys Prydein, nyt amgen,
Cursalem o Gaer Geint, aGwatlawc vabLywynaCcoSalsbri, aVryen o Gaer Vadon. Ac
6rth hynny gGahanu a wnaethant y bydinoed
|
|
|
|
|
(delwedd B7081) (tudalen 185)
|
THE
STORY OF ARTHUR 185
yd. oedynt yn y Hywyaw, ac enkil drachefyn hyt ar y vydin yd oed Howel uab
Emyr Lydaw a Gwalchmei uab Gwyar yn y Hywyaw. A phan welas y g6yr hynny eu
kedymdeithon yn ffo, enynu o lit megys fflam yn enynu godeith, gan a!6 y rei
a oedynt ar ffo a chyrchu eu 5 gelynyon. A chyme!! ar ffo y rei a oedynt yn
eu herlit 6ynteu kyn no hynny gan eu bCrC ac eu Had, a g6neuthur aerua heb
orfoGys onadunt, hyt pan deuthant hyt ar vydin yr amheraCdyr.
53. A phan welas yr amheraCdyr yr aerua oe wyr, 10 bryssyaG a oruc yn borth
udunt. Ac yna y gwnaethpwyt
y Brytanyeit yn veir6; kanys Kynuarch tyCyssawc Trigeri a dCy vil y gyt ac ef
a las yna. Ac yna y Has or parth arall trywyr, nyt amgen, Rigyfarch a Bolconi
a Lawin o Votlan . A phei bydy nt ty wyssogyon teyrnassoed, 1 5 yr oessoed a
delhynt gof hyt vra6t ac a enrydedynt eu molyant ac eu clot. Ac eissoes pwy
bynhac a gyfarffei a Howel neu a GCalchmei oc eu gelynyon, ny diagei ae eneit
gantaw. A gwedy eu dyuot, megys y dywespGyt uchot, hyt ym plith bydin yr
amheraCdyr, 20 yn damgylchedic oc eu gelynyon y syrthassant y tryCyr hynny.
Ac 6rth hynny Howel a Gwalchmei, y rei ny magyssit yn yr oessoed kyn noc 6ynt
neb well noc Cynt, pan welsant yr aerua oc eu kedymdeithon, yn 6ychyr y
kyrchassant hwnt ac yman, vn o bop parth yn gyffredin 25 yn dyCalhau ac yn
blinaC bydin yr amheraCdyr, ac megys Hucheit yn Had a gyfarffei ac 6ynt, ac
yn annoc eu kedymdeithon; a G6al[ch]mei yn damunaC oe holl dihewyt ymgaffel a
Les amheraCdyr y gymell arnaw peth a digonei ym milwryaeth. Ac nyt oed ha6d
barnu 3 p6y oreu, ae Ho6el ae Gwalchmei.
54. Ac odyna Gwalchmei a gafas y damunedic hynt. Ac yn Gychyr kyrchu yr
amherawdyr a oruc, a gossot arnaC. Ac eissoes Les, megys yd oed yn dechreu
|
|
|
|
|
(delwedd B7082) (tudalen 186)
|
1
86 THE STORY OF ARTHUR
blodeuaC dewred y ieuenctit ac yn vaCr y ynni, nyt oed well dim gantaC ynteu
noc ymgaffel ar ryC uarchaCc clotuaCr hCnnC, yr hCnn a gymelTei y wybot beth
vei y angerd ae deCred. Ac Crth hynny diruaCr leCenyd a 5 gymerth yndaC Crth
ymgaffel ohonaC a gCr kynglotuo- russet a GCalchmei. Ac ymerbynyeit yn galet
a Cnaeth pob vn ae gilid, megys na Celat r6g deu vilCr ymlad a gyffelypit y
hCnnC. A phan yttoedynt Cy yn neCidyaC kaledyon dyrnodeu, a phob vn yn
llafuryaC agheu y
10 gilyd, nachaf y RufeinwyrynnympentyryaCyn eukylch, hyt pan vu reit y
Walchmei a Howel ac eu bydinoed enkilyaC hyt ar vydin Arthur, gan eu Had or
Rufeinwyr yn drut.
55. A phan welas Arthur yr aerua yd oedit yn y
l $ wneuthur oe wyr ef, tynu Caletv61ch y gledyf goreu a Cnaeth, ac yn vchel
dyCedut val hynn: " Py achaCs y gedCch chCi y gCreicolyon wyr hynn y
genCch? Nac aet vn yn vyC onadunt, nac aet. KoffeCch awch deheuoed, y rei yn
gyfr6ys yn y sad ymladeu kyn no
20 hynn a darestygassant dec teyrnas ar hugeint Crth vym medyant. KoffeCch
awch hendadeu, y rei, pan oedynt gadarnach gwyr Rufein no hediG, ae
gwnaethant yn drethad udunt. Koffewch awch rydit, yr honn y mae yr hanher
gwyr hynn yn keissaw y dwyn y genwch. Ac Crth
2 5 hynny nac aet vn yn vyC onadunt, nac aet." A chan dywedut yr
ymadrodyon hynny, kyrchu y elynyon ac eu bCrC dan y draet ac eu Had. A phCy
bynnac a gyfarffei ac ef, o vn dyrnaCt y lladei ac ef ae varch. Ac Crth hynny
paCb a foynt racdaC, megys y foynt aniueileit rac
30 HeC creulaCn, pan vei neCyn maCr arnaC ac ynteu yn keissaC bCyt. A phCy
bynhac o damCein a gyfarffei acef, nys differei y arueu ef rac CaletuClch,
hyt pan vei reit idaC talu y eneit y gyt ae waet. Deu urenhin oc eu
drycdamCein a gyfaruuant ac ef, Sertor brenhin Libia
|
|
|
|
|
(delwedd B7083) (tudalen 187)
|
THE
STORY OF ARTHUR 187
a Pholites brenhin Bitinia. Ar deu hynny gGedy Had eu penneu a anuones Arthur
y Rufein.
56. A g6edy gCelet or Brytanyeit eu brenhin yn ymlad uelly, 1 glewder ac
ehofyndera gymerassant, a chan tewhau eu bydinoed o vn vryt kyrchu y
Rufeinwyr gan darparu 5 mynet drostunt. Ac eissoes g6rth6ynebu yn wychyraoruc
y Rufeinwyr udunt, ac o dysc LesamheraCdyr Hafuryaw y talu aerua yr
Brytanyeit. Achymeint uu yr ymlad ynao bop parth a chyt pei 2 yr awr honno y
dechreuynt yr ymlad. wr neill parth yd oed yr arderchawc vrenhin 10 Arthur yn
Had y elynyon, ac yn annoc y wyr y sefyH yn 6ra61. Ac or parth arall yd oed
Les amhera6dyr yn annoc y Rufeinwyr ac yn eu dysgu ac yn eu moli. Ac ny
orfowyssei ynteu yn Had ac yn bwrC y elynyon ac yn kylchynu y vydinoed ehun.
A phy elyn bynac 315 gyfarffei ac ef, a gwayw neu a chledyf y Hadei. Ac ueHy
o bop parth y bydei Arthur yn gCneuthur aerua. Kanys g6eitheu y bydynt
trechaf 3 y Brytanyeit, gweitheu ereiH y bydynt 4 trechaf 3 y Rufeinwyr. A
phan yttoedynt hwy 5 yn yr ymfust hwnnw, heb wybot py diG y damCeinei 20 y
vudugolyaeth, nachaf Morud iarH Caer Loyw yn dyuot ar Heg a dywedassam ni y
hadaC uchot yg gwersyH, ac yn deissyfyt 6 yn kyrchu eu gelynyon yn dirybud or
tu yn eu 7 hoi ac yn mynet drostunt, gan eu gwasgaru a gwneuthur aerua
dirua6r y meint. Ac yna y syrthassant 8 25 Ha6er o vilyoed or Rufeinwyr. Ac
yna y dyg6ydwys Les amhera6dyr yn vrathedic gan leif neb vn, ac y bu var6. Ac
yna, kyt bei dr6y dirua6r lafur, y Brytanyeit a gaCssant y maes. 9
57. Ac yna y gGasgarassant 1 y Rufeinwyr 2 yrdiffeith6ch 30 ac yr coedyd, ac
ofyn yn eu kymeH. EreiH yr dinassoed
(Ch. 56). 1 y velly? the initial Utters are illegible, 2 chyn bei, 3 dreehaf,
4 bydei, 5 wy, 6 deissyfedic, 7 y, 8 syrthysant, 9 ar goruot add. (Ch. 57). 1
gvasgaryssant, 2 rei add.
|
|
|
|
|
(delwedd B7084) (tudalen 188)
|
1 88 THE STORY OF ARTHUR
ar kestyll ac yr Iteoed kadarn y ffoynt; ar Brytanyeit oc eu hoi yn 3 eu hymlit,
acodruanaf aerua 4 yneu Had ac yn eu dala ac yn eu hyspeilaw. Ac uelly megys
y rodynt y ran vCyaf 5 onadunt eu dwylaG yn wreigaCl y eu 5 rGymaw ac y eu
karcharu, y geissaC ystynu ychydic y 6 eu hoedel. A hynny 7 o ja6n vraCt 8
Du6. Kanys eu hendadeu 6ynteu kyn no hynny yn andylyedus a Cnathoedynt 9 y
Brytanyeit yn drethaCl udunt; ar Brytanyeit yna yn nackau udunt y dreth yd
oedynt yn
10 andylyedus yn y cheissaC gantunt. 10
58. A gwedy caffel o Arthur y vudugolyaeth, ef a erchis gCahanu ar neilltu 1
kalaned y wyrda ef y Crth y elynawl galaned ac eu kyCeirya6 o vrenhinaCl
defawt, ac eu d6yn yr 2 manachlogoed a vei yn eu g61at yn ansodedic,
15 ac yno eu cladu yn enrydedus. Ac yna y ducpwyt corff Bedwyr hyt y dinas
ehun yn Normandi gan diruaCr gwynuan y 3 gan y Normanyeit. Ac yno y mywn
mynwent ar deheu y dinas y clad6yt yn enrydedus gyr 4 TIa6 y mur. Kei a
ducpCyt yn urathedic hyt yg Kam, y kastell 5 a
20 wnathoed 6 ehun. Ac yno ny bu bell g6edy hynny yny vu 7 uar6 Kei 8 or
brath hwnnG. Ac yn y fforest a oed yn agos yno y my6n manachlawc ermitwyr or
enryded a dylyei iarll yr Angi6 y cladGyt. Hodlyn tywyssaCc a ducpwyt hyt y 9
dinas ehun, yr h6n a e!6ir y Tyruan, ac
25 yno y cladwyt. Y gwyrda ereill a erchis Arthur eu dwyn yr manachlogoed
nessaf udunt ar hyt y gClatoed. 10 Ac yna 11 yd erchis ef y 6yr y wlat honno
cladu y elynyon, 12 ac anuon corff Les amherawdyr hyt yn sened Rufein. Ac
erchi menegi udunt na dylyynt h6y 1314 teyrnget o ynys
30 Prydein amgen no h6nn6. Ac yno y bu Arthur y gayaf
(Ch. 57). 3 oc eu holl ynni yn, 4 agheu, 5 vvyaff, 6 om., 7 ac ueHy, 8 varn,
9 wnaethoedynt, 10 yn y cheissav yn andylyedus y #anthunt
(Ch. 58), 1 gvahanu a neilltua, 2 yr, 3 om., 4 ger, 5 hyt kastell: hyt y
castell, 6 wnaethoed, 7 yny vu: y bu, 8 om., 9 yn y, 10 gvladoed, 11
odyna> 12 gelynyon, 13 vy, 14 tremygu y brytanyeit nac erchi add.
|
|
|
|
|
(delwedd B7085) (tudalen 189)
|
THE
STORY OF ARTHUR 189
hwnnw yn goresgyn y dinassoed y MwrgCin. 15 A phan yttoed yr haf yn dechreu
dyuot, ac Arthur yn ysgynu mynyd Mynheeu 16 6rth vynet parth a Rufein, nachaf
genadeu o ynys Prydein yn menegi y Arthur ry daruot 17 y Vedrawt y nei, uab y
chwaer, goresgyn 18 ynys Prydein a 5 gwisgaw 19 coron y teyrnas am y pen 20
ehun 21 drwy gretilonder a brat, a thynu 22 Gwenhwyfar vrenhines oe rieingadeir
a ry gysgu 23 genti, gan lygru kyfreith dwywawl y neithoreu. 24
59. A gwedy menegi hynny y Arthur, yn y He peidyaw 1 10 a oruc ae darpar am
vynet y Rufein, ac ymchoelut parth
ac ynys Prydein, a brenhined yr ynyssed y gyt ac ef. A gellwg Howel uab 2
Emyr Lydaw a Hu gantaw y tagnefedu ac y hedychu y gwladoed. 3 Kanys yr
yscymunedickaf 4 vradwr gan Vedrawt a anuonassei 15 Cheldric 5 tywyssawc y
Saeson hyt yn Germania y gynuIIaw y Hu mwyaf a gallei yn borth idaw. A rodi
udunt a oruc o Humyr hyt yn Yscotlont, ac yn achwanec kymeint ac a uuassei y
6 Hors a Heingyst 7 kyn no hynny yg Kent. 8 Ac wrth hynny y deuth Cheldric ac
wyth cant 9 flog yn Ilawn 20 o wyr aruawc gantaw 10 o baganyeit, 11 a gwrhau
y Vedrawt ac ufudhau megys y vrenhin. Ac neur daroed idaw gedymdeithockau
ataw yr Yscottyeit ar Ffichteit, a phawb or a wypei ef idaw gassau y ewythyr,
12 hyt pan yttoedynt
011 petwar 13 ugein mil rwg Cristonogyon a phaganyeit. 25
60. Ac a hynny o nifer gantaw y deuth Medrawt 1 hyt yn aber Temys, y He yd
oedynt Ilogeu Arthur yn disgynnu. A gwedy dechreu ymlad, ef a 2 wnaeth aerua
diruawr
(Ch 58). 15 gvrescyn dinassoed bwrgwyn, 16 mynheu, 17 darvot? 18 gverescyn,
19 arwisgaw? 20 ben, 21 om., 22 thynhu, 23 chysgu, ry om. 24 neithoryeu
(Ch. 59). 1 peidaw, 2 ac ellvg hvel m., 3 gvledi, 4 yscymunediccaf. 5
chledric, 6 om., 1 hengist, 8 ygkeint, 9 can, 10 om., 11 paganyeit,
12 The word before hyt is (a)rthur; between pav(b) and this there is a hole
in the MS,, 13 The initial letters seem to be deu, what follows is illegible
(Ch. (50). 1 om.
|
|
|
|
|
(delwedd B7086) (tudalen 190)
|
IQw
THE STORY OF ARTHUR
onadunt yn dyuot yr tir. Kanys yna y dygGydassant Arawn uab Kynuarch, brenhin
Yscotlont, a G6alchme[i] 3 uab 4 Gwyar. Ac yn ol Ara6n y deuth wwein vab 4
Vryen yn vrenhin yn Reget, y g6r gwedy hynny a vu clotuaGr 5 yn HaCer o
gynhenneu. Ac or diwed, kyt 5 bei dr6y dirua6r lafur a thrGy eu Had, 6 Arthur
ae lu a gafas y tir. A chan talu yr aerua wynt a gymellassant Vedrawt 7 ae lu
ar ffo. A chyn bei mwy eiryf Tlu Medrawt no ITu Arthur, eissoes kywreinach a
doethach yd ymledyntobeunydyawl
10 ymladeu. 8 Ac 6rth hynny y bu dir yr anudonaCl 9 gan VedraGt gymryt y ffo.
Ar nos honno, gwedy ymgynuIIaw y wascaredic 10 lu y gyt, yd aeth hyt yg Kaer
Wynt. A gwedy clybot o Wenhwyuar 11 hynny, diobeithaw a oruc, a mynet o Gaer
EfraCc hyt yg Kaer 12 Lion ar Wysc.
15 Ac 13 y myGn manachlawc gwraged a 14 oed yno gGisgaG yr abit ymdanei ac
ada6 cad6 y diCeirdeb yn eu plith o hynny allan. Ar abit honno a vu ymdanei
hyt agheu.
61. Ac odyna Arthur a gymerth Hit ma6r yndaG am golli 1 ohonaC y sa61 vilioed
hynny, a pheri cladu y wyr.
,20 Ar trydyd dyd kyrchu Caer Wynt a oruc ac yn diannot y chylchynu. Ac yr hynny
ny pheidwys MedraCt ar hynn a dechreuassei, namyn, gan annoc y wyr, eu gossot
yn vydinoed a mynet aHan or dinas y ymlad ac Arthur y ewythyr. A gwedy
dechreu ymlad, aerua vawr o pob
25 parth a wnaethant. Ac eissoes mCyaf vu yr aerua o wyr MedraCt; ac yn
dybryt kymeTI arnaw adaw y maes. Ac ny hanb6yII6ys 2 Medrawt yna gohir Crth
gladu y ladedigyon, namyn ffo a oruc parth a Chernyw.
62. Ac 6rth hynny Arthur, yn bryderus ac yn Ilidiawc
(Ch. 60). 2 aeth ac a add., 3 gGalchmei, 4 mab, 5 only ky is legible, 6 a
thrwy eu Had om., 7 medrawt, 8 o beunydyawl ymladeu: wyr arthur, kanys
kyfrwys oedynt o peunydyawl ymlad, 9 kelwydawc add., 10 gwasgaredigyon, 11
vrenhines add., 12 ygkaer, 13 yno add., 14 om.
(Ch. 61). 1 rygolli, 2 handenwys
|
|
|
|
|
(delwedd B7087) (tudalen 191)
|
THE
STORY OF ARTHUR 191
a achaws dianc y tGyltCr 1 y gantaw, yn y He 2 ae hymlynwys hyt y wlat honno
hyt ar Ian Kamlan, y He yd oed Vedrawt yn y arcs. 3 Ac wrth hynny megys yd
oed VedraCt glewaf a gGychraf yn cyrchu, yn y Tie gossot y varchogyon yn
vydinoed a oruc. Kanys gwell oed 5 gantaw y lad neu ynteu a orffei, no ffo yn
h6y no hynny. Kanys yd oed ettwa gantaw o eiryf trugein mil. Ac o hynny y
g6naeth ef whech 4 bydin, a whech 5 g6yr a thrugeint a chwe 6 chant a chwe 6
mil ym pob bydin o wyr aruawc. Ac or rei nyt aed 7 yn y chwech 4 bydin ef a
10 wnaeth bydin idaw ehun, a rodi Ilywodron y bop vn or rei ereill oil. 8 A
dyscu pawb onadunt ac eu hannoc y ymlad a oruc, gan adaG udunt enryded a
chyfoeth, os ef a orffei. Ac or parth arall Arthur a ossodes y wyr 9 ynteu
drGy naw bydin; a gorchymyn y baCp onadunt 10 15 ac annoc Had y Iladron
twyllwyr yskymyn, 11 adathoedynt o wladoed ereill o dysc y bratwr 12 y
geissaw y digyfoethi ynteu. " Ar bobyl a 6el6ch 13 racko," heb
Arthur, " a 14 gynullwyt o wlatoed 15 amryfaelon, ac aghyfyeith ynt a
Hesc ag aghyfrCys ar ymlad. Ac ny aTTant gwrthGynebu 20 y6ch, kanys kyfrwys
y6ch chCi." 16 AcvellypaCb onadunt yn annoc y wyr or parth arall. 17 Ac
yn deissyfyt ym- gyfaruot a wnaeth y bydinoed yghyt, 18 a dechreu ymlad a
newidyaw dyrnodeu yn vynych. A chymeint vu yr aerua yna o bop parth ac megys
yd oed gCynfan 19 y rei 25 meir6 yn kyffroi y rei byw ar lit ac ymlad, ac
megys yd oed blin a Ilafuryus 20 y yscriuenu nae datkanu. Kanys o bop parth y
brethynt ac y brethit 6ynteu; 6ynt a ledynt ac wynteu a ledit.
63. Ac or diwed g6edy treula6 Hawer or dyd yn y mod
(Ch. 62). 1 y mynychet hwnnw odd., 2 ef add:, 3 arhos, 4 whech, 5 whe, 6 whe,
7 aeth, 8 rodi Uywodraeth y pop bydin oil, 9 lu, 10 ohonunt, H ysgy mun >
12 bradwr, 13 welhGchi, 14 ar, 15 wladoed, 16 ywchi, 17 or parth arall: o pop
parth, 18 ygyt, 19 kwyrman, 20 Ilafurus
|
|
|
|
|
(delwedd B7088) (tudalen 192)
|
192
THE STORY OF ARTHUR
h6nn6, Arthur ae vydin a gyrchwys y vydin y gCydat 1 hot y twyflwr gan
Vedrawt yndi, 2 ac agori ffyrd udunt ar clefydeu, 3 ac yn diannot mynet
drostunt, a gCneuthur 4 aerua diruaCr 5 onadunt. Kanys yn y He y dyg6yd6ys 5
yryscymunedickaf 6 vradCr h6nn6 gan VedraCt, a TTawer o vilioed y gyt ac ef.
Ac eissoes yr hynny ny ffoyssant 7 y rei ereiH, namyn ymgynuHaC y gyt 8 or
maes oil, ac yn herGyd eu gleCder keissaw ymgynhal a gGrthCynebu y Arthur. Ac
6rth hynny gGychraf a girattaf 9 a
10 chreulonaf aerua a vu y rydunt yna o bop parth, ac eu bydinoed yn syrthaw
. Ac yna o bop 10 parth y 10 VedraCt y syrthassant 11 Cheldric 12 ac Elafyws,
13 Egberinc 10 brenhin or Saeson; or Gwydyl Gilapadric, 14 GillamGri,
Gillasel, Gillamor. 15 Yr Yscottyeit ar Ffichteit ac wynt ac eu
15 harglCydi oil hayach a las. Ac o bleit 16 Arthur y Has wsbrinc brenhin
Lychlyn, Echel brenhin Denmarc, 17 Kad6r Lemenic 18 iarTI Kerny6, KasGaftaCn,
a Tlawer o vililioed 19 y gyt ac 6ynteu, 20 r6g y Brytanyeit a chenedloed
ereiH a ducsynt y gyt ac wynt. Ac ynteu yr arderchaGc
20 vrenhin Arthur a vrathwyt yn agheuawl, ac a ducpwyt odyna hyt yn ynys
AvaHach y iachau y welieu. Coron y 21 teyrnas o ynys Prydein a gymynnwys
ynteu y Gustenin 22 vab Kadwr iarll KernyG y gar. D6y vlyned a deugeint 23 a
phump kant gwedy dyfot Crist yg knaCt
2 5 dyn oed hynny yna.
(Ch. 63). 1 gwydyat, 2 yndianc, 3 cledyfeu, 4 tristaf, 5 om., 6
ys^ymunediccaf, 7 foassant, 8 yghyt, 9 girattaff, 10 om., 11 svrthyssant, 12
chledric, 13 elefywys, 14 gillapadric, 15 gillamor gillasel gillamwri, 16
pleit, 17 denmarch, 18 Hymenic, 19 vilyoed, 20 wynt, 21 om., 22 gustenhin, 23
deu vgeint
|
|
|
|
|
(delwedd B7089) (tudalen 193)
|
193
III. THE HUNTING OF TWRCH TRWYTH.
1. Kerdet a orugant wy y dyd hwnnw educher. Hyny x vyd kaer uaen 2 gymrwt a
welasit, 3 uwyhaf ar keyryd y byt 4 . Nachaf gwr 5 du mwy 6 no thrywyr 7 y
byt hwnn a welant 8 yn dyuot or gaer. Amkeudant 9 wrthaw: " Pan doy ti,
10 wr?" " wr gaer a welwch chwi yna." 11 " Pieu y
gaer?" 12 "Meredic a wyr 5 ywchi. 13 Nyt oes yn y byt ny wyppo pieu
y gaer honn. Wrnach Gawr pieu." 14 "Py uoes yssyd y osp a
phellenhic y diskynnu yn y gaer honn?" "Ha vnben, Duw ach notho! 15
Ny dodyw 16 neb guestei eiroet oheni 17 ae uyw 18 ganthaw. 19 Ny edir neb idi
namyn a dyccwy 20 y gerd." 21 10
2. Kyrchu y porth a orugant. Amkawd 1 Gwrhyr Gual- stawt leithoet: " A
oes porthawr? " 2 "wes. A titheu 3 ny bo teu dy penn, 4 pyr 5 y
kyuerchy dy?" " Agor y porth!" "Nac agoraf."
"Pwystyr 6 nas agory ti?" "Kyllell a edyw ym mwyt 7 a llynn y
mual, 8 ac amsathyr yn neuad Vrnach. 9 15 Namyn y gerdawr a dyccwy 10 y gerd
nyt agorir." 11 Amkawd Kei: 12 " Y porthawr, y mae kerd genhyf
i." "Pa gerd yssyd genhyt ti?" "Yslipanwr cledyueu goreu
yn y byt wyf ui." "Mi a af y dywedut hynny y Vrnach 13 Gawr, ac a
dygaf atteb yt." 20
VARIANTS H = RED BwwK OF HERGEST, P = PENIARTH MS. IV.
(Ch. 1). 1 yny H, 2 uawr H, 3 welynt H, 4 vwyhaf or byt H, 5 wr H, 6 oed add.
H, 7 yn add. H, 8 a welant om. H, 9 ac y dywedassant wynteu H, 10 deuy di H.
11 racco H, 12 heb wynt add. H, 13 ywch chwi H, UbieuH, 15 nodho H, 16 deuth
H, 17 eiryoet ohonei H, 18 vywyt H, 19 gantaw H, 20 dycko H, 21 gantaw add.
H,
(Ch. 2). 1 heb y H, 2 borthawr H, 3 thitheu H, '4 dy dauawt yth benn H, 5 py
rac H, 6 Py ystyr H, 7 bwyt H, 8 ym bual H, 9 wrnach gawr H, 10 dycko H, 11
yma heno bellach add. H, 12 Heb y kei yna H, 13 wrnach H
|
|
|
|
|
(delwedd B7090) (tudalen 194)
|
194
THE HUNTING OF TWRCH TRWYTH
3. Dyuot a oruc y porthawr y mywn. Dywawt 1 Wrnach Gawr: 2 "Whedleu 3 porth
genhyt?" 4 "Yssydynt genhyf. Kyweithyd yssyd yn drws y porth, ac 5
a uynnynt dyuot y mywn." "Aouynneistti 6 aoedgerdganthunt?" 7
"Gouynneis. 8
5 Ac vn onadunt a dywawt gallel 9 yslipanu cledyueu." 10 "wed 11
reit y mi 12 wrth hwnnw. Ys guers yd wyf yn keissaw a olchei vyg cledyf; nys
rygeueis. 13 Gat hwnnw y mywn, cans oed 14 gerd ganthaw."
4. Dyuot 1 y porthawr ac agori y porth. A dyuot Kei y 10 mywn ehun. A
chyuarch guell a oruc ef y Wrnach Gawr.
Kadeir a dodet y danaw. 2 Dywawt 3 Wrnach 4: "Ha wr, ae gwir a dywedir
arnat gallel 5 yslipanu cledyueu? " " Mi ae digonaf." 6 Dydwyn
7 y cledyf attaw 8 a orucpwyt. 9 Kymryt agalen gleis a oruc Kei y dan y
geffeil. " Pwy well genhyt
15 arnaw, 10 ae guynseit ae grwmseit?" "Yr hwnn a uo da genhyt ti,
malpei teu uei, gwna arnaw." Glanhau a oruc hanher y lleill gyllell
idaw, ae rodi yn y law a oruc. "A reinc dy uod di hynny?" "wed
well genhyf noc yssyd ym gwlat, bei oil yt uei 11 val hynn. Dyhed a beth bot
gwr kystal
20 a thi heb gedymdeith." " wia wrda, mae 12 imi gedymdeith kyny
dygo[n]ho 13 y gerd honn." " Pwy yw hwnnw? " " Aet y
porthawr allan, a mi a dywedaf ar arwydon idaw. 14 Penn y wayw a daw y ar y
baladyr. Ac yssef a dygyrch y guaet y ar y guynt ac a diskyn ar y baladyr."
15 Agori y porth a
25 wnaethpwyt, a dyuot Bedwyr y mywn. Dywawt 16 Kei: " Budugawl yw
Bedwyr, kyn ny digonho 17 ygerd hon."
(Ch. 3). 1 ac y dywawt H, 2 wrthaw H, 3 chwedleu H, 4 y gennyt H, in P, y has
been added over the line, 5 om. H, 6 ouynneist di H, 7 gantunt hwy H, 8 heb
ef add. H, 9 gwybot H, 10 ohonaw yn da add. H, 11 as oed H, 12 ynni H, 13 ac
nys keueis H, 14 kan oes H
(Ch. 4). 1 a oruc H, 2 geyr bron gwrnach add. H, 3 ac y dywawt H, 4 wrthaw
add. H, 5 arnat ti y gwdost H, 6 Mi a wnn hynn yn da heb y kei H, 7 Dwyn H, 8
wrnach H, 9 wnaethpwyt attaw H, 10 a gouyn or deu pwyoed oreu gantaw H, 11
pei bei oil ual H, 12 y mae ymi H, 13 dycko H, 14 idaw y arwydon H, 15
eilweith add. H, 16 ac y dywawt H, 17 wypo H
|
|
|
|
|
(delwedd B7091) (tudalen 195)
|
THE
HUNTING OF TWRCH TRWYTH 195
5. A 1 dadleu mawr a uu ar y gGyr hynny allan. Dyuot 2 Kei a Bedwyr y mywn. A
guas ieuanc a doeth gyt 3 ac wynt y mywn, vn mab Custennhin heussawr. Sef a
wnaeth ef ae gedymdeithon a glyn 4 wrthaw mal nat oed vwy no dim ganthunt 5
mynet 6 dros y teir catlys a wnaethant 7 hyt pan 5 dyuuant 8 y mywn y gaer.
Amkeudant 9 y gedymdeithon wrth vab Custenhin: " Goreu dyn yw." 10
w 11 hynny allan y gelwit Goreu mab Custenhin. Guascaru a orugant wy y eu
llettyeu, mal y keftynt Had eu llettywyr heb wybot yr cawr.
6. Y cledyf a daruu y wrteith. Ae rodi a oruc Kei yn llaw 10 Wrnach Kawr, 1 y
malphei y edrych a ranghei y uod idaw y weith. 2 Dy wawt 3 y kawr: " Da
yw y gueith, a ranc bod yw genhyf." Amkawd* Kei: " Dy wein 5 a
lygrwys dy gledyf. Dyro di imi y diot y kellellprenneu 6 oheni, 7 a chaffwyf
inheu gwneuthur rei newyd 8 idaw." A chymryt y wein ohonaw, ar 15 cledyf
9 yn y llaw arall. Dyuot 10 ohonaw vch pen y kawr, malphei 11 y cledyf a
dottei yn y wein. Y ossot a oruc ym phen 12 y kawr, a Had y penn y ergyt y
arnaw. Diffeithaw
y gaer, a dwyn a vynnassant o tlysseu. 13 Yg kyuenw yr vn dyd ym phen 14 y
vlwydyn y deuthant 15 y lys Arthur, a 20 chledyf Wrnach Gawr gantunt.
7. Dywedut a wnaethant y Arthur y ual y daruu udunt Arthur a dywawt: "
Pa beth yssyd iawnaf y geissaw gyntaf or annoetheu hynny?" " Iawnaf
yw," heb wynteu, "keissaw Mabon uab Modron. Ac nyt kaffel arnaw nes
kaffel Eidoel 25 uab Aer y gar yn gyntaf." Kyuodi a oruc Arthur a milwyr
ynys Prydein gantaw y geissaw Eidoel. A dyuot a orugant hyt yn rac Kaer
Glini, yn y He yd oed Eidoel yg
(Ch. 5). 1 om. H, 2 gan y gwyr a oed allan am dyuot Bedwyr a Chei H, 3 A
dyuot gwas ieuanc oed H, 4 yg glyn H, 5 mal ganthunt om. H, 6 dyuot H, 7 a
wnaethant om. H, 8 yttoed H, 9 Y dywedassant H, 10 ti a orugost hynn goreu
dyn Gyt H, 11 Ac o H
(Ch. 6). 1 gapr _Kt,_2 gweith H, 3 ac y dywawt H, 4 Y dywawt H,
ji H,
5 wein di H, 6 kylTellbrenneu H, 7 ohonei H, 8 ac y wneuthur ereill o newyd
H, 9 chedyf P, 10 a dyuot H, 11 ma" 13 or da ar tlysseu H, 14 penn H, 15
P ends
o newyd H, 9 chedyf P, 10 a dyuot H^ 11 mal pei H, 12 ynteu ym pennH,
|
|
|
|
|
(delwedd B7092) (tudalen 196)
|
i
g6 THE HUNTING OF TWRCH TRWYTH
karchar. Seuyll a oruc Glini ar vann y gaer; ac y dywawt: " Arthur, py
holy di y mi, pryt nam gedy yn y tarren honn, nyt da im yndi, ac nyt digrif,
nyt gwenith, nyt keirch im, kyn ny cheissych ditheu wneuthur cam im? "
5 Arthur a dywawt: " Nyt yr drwc itti y deuthum i yma, namyn y geissaw y
karcharawr yssyd gennyt." " Mi a rodaf y carcharawr itti, ac ny
darparysswn y rodi y neb. Ac y gyt a hynny vy nerth am porth a geffy
di." Y gwyr a dywawt wrth Arthur: "ArglGyd, dos di adref. Ny elly
10 di uynet ath lu y geissaw peth mor uan ar rei hynn." Arthur a dywawt:
"Gwrhyr Gwalstawt leithoed, itti y mae iawn mynet yr neges honn. Yr holl
ieithoed yssyd gennyt, a chyfyeith wyt ar rei or adar ar anniueileit. Eidoel,
itti y mae iawn mynet y geissaw dy geuynderw yw gyt am gwyr i. Kei
1 5 a Bedwyr, gobeith yw gennyf y neges yd eloch ymdanei y chaffel. Ewch im
yr neges honn."
8. Kerdet a orugant racdunt hyt att vwyalch Gilgwri. Gouyn a oruc Gwrhyr idi:
" Yr Duw, a wdost ti dim y wrth Uabon uab Modron, a ducpwyt yn
teirnossic ody rwng y vam
20 ar paret?" Y uwyalch a dywawt: "Pan deuthum i yma gyntaf, eingon
gof a oed yma, a minneu ederyn ieuanc oedwn. Ny wnaethpwyt gweith arnei,
namyn tra uu vyg geluin arnei bob ucher. Hediw nyt oes kymmeint kneuen ohonei
heb dreulaw. Dial Duw arnaf, o chigleu i dim y wrth
25 y gwr a ovynnwch chwi. Peth yssyd iawn hagen adylyet y mi y wneuthur y gennadeu
Arthur, mi ae gwnaf. Kenedlaeth vileit yssyd gynt rithwys Duw no mi; mi a af
yn gyuarwyd ragoch yno."
9. Dyuot a orugant hyt yn lie yd oed karw Redynure. 30 " Karw Redynure,
yma y doetham ni attat kennadeu Arthur,
kany wdam aniueil hyn no thi. Dywet, a wdost di dim y wrth Uabon uab Modron,
a ducpwyt yn deirnossic y wrth y uam?" Y karw a dywawt: " Pan
deuthum i yma gyntaf, nyt
|
|
|
|
|
(delwedd B7093) (tudalen 197)
|
THE
HUNTING OF TWRCH TRWYTH 197
oed namyn vn reit o bop tu ym penn. Ac nyt oed yma goet namyn un o gotten
derwen. Ac y tyfwys honno yn dar can keing. Ac y dygwydwys y dar gwedy hynny.
A hediw nyt oes namyn wystyn coch ohonei. Yr hynny hyt hediw yd wyf i yma; ny
chigleu i dim or neb a ouynnwch chwi. 5 Miui hagen a uydaf gyfarwyd ywch,
kanys kennadeu Arthur ywch, hyt lie y mae aniueil gynt a rithwys Duw no
mi."
10. Dyuot a orugant hyt lie yd oed cuan Cum Kawlwyt. " Cuan Cwm Cawlwyt,
yma y mae kennadeu Arthur. A wdost
di dim y wrth Vabon vab Modron a ducpwyt?" et cetera. 10 " Pei as
gwypwn, mi ae dy wedwn. Pan deuthum i yma gyntaf, y cwm mawr a welwch glynn
coet oed. Ac y deuth kenedlaeth o dynyon idaw, ac y diuawyt. Ac y tyuwys yr
eil coet yndaw. Ar trydyd coet yw hwnn. A minneu neut ydynt yn gynyon boneu
vy esgyH Yr hynny hyt hediw ny chiglef i dim or 15 gwra ouynnwch chwi. Mi
hagen a uydaf gyuarwyd y genadeu Arthur, yny deloch hyt lie y mae yr anniueil
hynaf yssyd yn y byt hwnn, a mwyaf a dreigyl, eryr Gwern Abwy.
11. Gwrhyr a dywawt: " Eryr Gwern Abwy, ni a doetham gennadeu Arthur
attat y ouyn itt a wdost dim y wrth Vabon 20 uab Modron a due " et
cetera. Yr eryr a dywawt: " Mi a deuthum yma yr ys pell o amser. A phann
deuthum yma gyntaf, maen a oed ym, ac y ar y benn ef y pigwn y syr bob ucher;
weithon nyt oes dyrnued yn y uchet. Yr hynny hyt hediw yd wyf i yma. Ac ny
chiglef i dim y wrth y gwr a 25 ouynnwch chwi, onyt un treigyl yd euthum *y
geissaw uym bwyt hyt yn Lynn TLy6. A phann deuthum i yno, y Iledeis uyg
cryuangheu y mywn ehawc o debygu bot vym bwyt yndaw wers vawr. Ac y tynnwys
ynteu ui hyt yr affwys, hyt pann uu abreid im ymdianc y gantaw. Sef a
wneuthum inheu, mi 30 am holl garant, mynet yg gwrys wrthaw y geissaw y
diuetha. Kennadeu a yrrwys ynteu y gymot a mi. A dyuot a oruc ynteu attaf i y
diot dec tryuer a deugeint oe geuyn. wnyt
|
|
|
|
|
(delwedd B7094) (tudalen 198)
|
ig8
THE HUNTING OF TWRCH TRWYTH
ef a wyr peth or hynn a geissGch chwi, ny wnn i neb ae gwypo. Mi hagen a
uydaf gyuarwyd ywch hyt lie y mae."
12. Dyuot a orugant hyt He yr oed. Dywedut a oruc yr eryr: " Ehawc Lyn
Lyw, mi a deuthum attat gan gennadeu
5 Arthur y ouyn a wdost dim y wrth Vabon uab Modron, a ducpwyt yn teirnossic
y wrth y uam." " Y gymeint a wypwyf i, mi ae dywedaf. Gan bob Ilanw
yd af i ar hyt yr auon uchot, hyt pan delwyf hyt y mach mur Kaer Loyw. Ac yno
y keueis i ny cheueis eirmoet o drwc y gymeint. Ac mal y
10 crettoch, doet tin ar uyn dwy ysgwyd i yma ohonawch." Ac ysef yd aeth
ar dwy ysgwyd yr ehawc. Kei a Gwrhyr Gwalstawt leithoed. Ac y kerdassant hyt
pann deuthant am y uagwyr ar karcharawr. Yny uyd kwynuan a griduan a glywynt
am y uagwyr ac wy. Gwrhyr a dywawt: " Pa dyn a gwyn yn y
15 maendy hwnn?" "wia wr, yssit le idaw y gwynaw y neb yssyd yma.
Mabon uab Modron yssyd yma yg carchar; ac ny charcharwyt neb kyndostet yn
llwrw carchar a mi, na charchar Lud Law Ereint neu garchar Greit mab
Eri." " wes obeith gennyt ti ar gaffel dy ellwng ae yr eur ae yr
aryant ae
20 yr golut pressennawL ae yr cat went ac ymlad?" " Y gymeint
ohonof i a gaffer a geffir drwy ymlad." Ymchoelut ohonunt wy odyno, a
dyuot hyt lie yd oed Arthur. Dywedut ohonunt y lie yd oed Mabon uab Modron yg
karchar. Gwyssyaw a oruc Arthur milwyr yr ynys honn, a mynet hyt
25 yg Kaer Loyw, y He yd oed Mabon yg karchar. Mynet a oruc Kei a Bedwyr ar
dwy yscwyd y pysc. Tra yttoed vilwyr Arthur yn ymlad ar gaer, rwygaw o Gei y
uagwyr a chymryt y carcharawr ar y geuyn. Ac ymlad ar gwyr ual kynt ar gwyr.
Atref y doeth Arthur a Mabon gantaw yn ryd.
30 13. Dywedut a oruc Arthur: "Beth iawnhaf weithon y geissaw yn gyntaf
or annoetheu?" " Iawnhaf yw keissaw deu geneu gast Rymhi."
"A wys," heb yr Arthur, "pa du y mae hi?" "Y
mae," heb yr un, "yn Aber Deugledyf."
|
|
|
|
|
(delwedd B7095) (tudalen 199)
|
THE
HUNTING OF TWRCH TRWYTH 199
Dyuot a oruc Arthur hyt yn ty Tringat yn Aber Cledyf. A gouyn a oruc wrthaw:
" A glyweist ti y wrthi hi yma? Py rith y mae hi?" "Yn rith
bleidast," heb ynteu, "aedeu geneu genthi yd ymda. Hi a ladawd vy
ysgrybul yn vynych. Ac y mae hi issot yn Aber Cledyf y mywn gogof." Sef
a 5 oruc Arthur gyrru ym Prytwenn y long ar uor ac ereill ar y tir y hela yr
ast; ae chylchynu uelly hi ae deu geneu. Ac eu datrithaw o Duw y Arthur yn eu
rith ehunein. Gwascaru a oruc Hu Arthur bob un bob deu.
14. Ac ual yd oed Gwythyr mab Greidawl dydgweith yn 10 kerdet dros vynyd, y
clywei leuein a gridua[n] girat; a garscon oed eu clybot. Achub a oruc ynteu
parth ac yno. Ac mal y deuth yno, dispeilaw cledyf a wnaeth, a Had y twynpath
wrth y dayar, ac ev diffryt uelly rac y tan. Ac y dy wedassant wynteu wrthaw:
" Dwc uendyth Duw ar einym I S gennyt. Ar hynn ny allo dyn vyth y waret,
ni a down y \\aret itt." Hwyntwy wedy hynny a doethant ar naw hestawr
Hinat, a nodes Yspadaden Pennkawr ar Culhwch, yn uessuredic oil heb dim yn
eisseu ohonunt eithyr un Hinhedyn; ar morgrugyn cloff a doeth a hwnnw kynn y
nos. 20
15. Pan yttoed Gei a Bedwyr yn eisted ar benn Pumlumon ar Garn Gwylathyr ar
wynt mwyaf yn y byt, edrych a wnaethant yn eu kylch. Ac wynt a welynt vwc
mawr parth ar deheu ym pell y wrthunt heb drossi dim gan y gwynt. Ac yna y
dywawt Kei: " Myn llaw vyng kyueillt, 25 syll dy racco tan rysswr."
Bryssyaw a orugant parth ar mwc,
a dynessau parth ac yno dan ymardisgwyl o bell. Yny uyd Dillus Uaruawc yn
deiuaw baed coet. Llyna hagen y rysswr mwyaf a ochelawd Arthur eiryoet. Heb y
Bedwyr yna wrth Gei: "Ae hatwaenost di ef?" " Atwen," heb
y 30 Kei; " llyna Dillus Uarruawc. Nyt oes yn y byt kynllyuan a dalyo
Drutwyn keneu Greit uab Eri, namyn kynllyuan o uaryf y gwr a wely di racko;
ac ny mwynhaa heuyt, onyt yn
|
B5237: 